Cinema van de Baltische staten, deel 1: ESTLAND
Verstild menselijk leed en eigenzinnige animatie

door Ralph Evers

Naar aanleiding van Risttuules vond ik een mooie gelegenheid om de lezers van InDeBioscoop wat meer over Estse cinema te vertellen. Grasduinen in mijn filmverleden en het ontdekken van nieuwe pareltjes levert het volgende verslag op: een kennismaking met de Estse cinema.

Hoewel Estland voor de 1,25 miljoen inwoners nog best een aardige filmproductie heeft, zal het land bij de meeste van onze lezers qua film niet heel bekend zijn. Waarschijnlijk is de Estse componist Arvo Pärt op cultureel gebied een van de meest bekende ‘exportproducten’. Zijn score, Spiegel im Spiegel, onder Gus van Sants Gerry, valt op door het contemplatieve, stemmige timbre.

Voor wie de smaak van Risttuules te pakken heeft en wat meer Estse cinema wil ontdekken, bieden we een menu. De speelfilms die ik zag, hebben alledaags menselijk leed als thema, kennen sterk vertolkte rollen en zijn niet zelden ondersteund met prachtig camerawerk en dito muziek. Een ander thema is de historische vertelling. Estland heeft, evenals de andere Baltische landen, erg geleden onder de Russen. Die verschrikkingen worden deels verwerkt in de films.

Wanneer we echter kijken naar hun animatiefilms, waar Estland erg productief in is, dan zien we een op het eerste oog absurde, surrealistische wereld. Nadere kennismaking vraagt een gegronde kennis van de cultuur en recente geschiedenis van het land. Overeind blijft de spot die de Esten drijven met de grote machten om hen heen, de Russen, Amerikanen en de EU.

Ilmar Raag
Kertu is een uitermate verlegen en wereldvreemd meisje dat als dorpsgek wordt beschouwd. Binnen haar zeer beschermende omgeving, met name vader, is het voor Kertu het makkelijkst om zich maar naar deze typering te gedragen. Op een zekere dag, er is een dorpsfeest gaande, wordt Kertu verliefd op een andere randfiguur van het dorp, de alcoholist Villu. Verrast door de klik die ze bij elkaar ervaren slaan de vonken over. Kertu is de enige die Villu als een persoon ziet naast diens alcoholgebruik en Villu op zijn beurt ziet Kertu als een vrouw met een eigen wil en dromen.

Dat doet de gemoederen flink opschudden in het kleine dorpje. Hoe kan een onnozel meisje een innerlijk leven hebben? Tegelijkertijd ontdekt Villu emoties als tederheid en zorgen voor, emoties waar hij zich nauwelijks raad mee weet en die leiden tot enkele zelfdestructieve gedragingen. De ouders van Kertu bemoeien zich ondertussen met de relatie van hun wereldvreemde dochter en dit leidt tot een schokkende climax. De film is effectief gevangen in verstilde beelden van het Estse platteland en een naturelle vertolking van de verschillende rollen. 

Ilmar Raag maakte in 2007 de op Colombine geïnspireerde film Klass. In de lijn van Van Sants Elephant en het fenomeen van school shoot-outs cirkelt hij rond een aantal leerlingen tot de climax plaatsvindt. Opnieuw valt op dat Raag goed in staat is om de psychologie te vangen en dit dramatisch weet in te zetten in zijn vertelstijl. Niet zozeer het pesten en het geweld, maar meer de onderzoeking van de duistere kant van onze ziel staat centraal. Overigens speelt Pärt Uusberg, die de soundtrack voor Risttuules verzorgt, hier één van de centrale rollen. 

Sulev Keedus
Over een heel andere boeg gooit landgenoot Sulev Keedus het. Zijn films vallen op door verstilling en leegte. Zo kennen zowel Georgica als Somnambuul (uit respectievelijk 1998 en 2003) een contemplatieve insteek. Georgica gebruikt daarbij kleurtinten als sepia en blauw om de sfeer aan te zetten. De film handelt over de missionaris Jakub Luukas, die na een lange missie in Afrika terugkeert naar zijn geboortegrond. Een klein eilandje voor de Estse kust, wat nu gebruikt wordt voor het testen van bommen. Dit desolate landschap bevolkt hij met enkele bijenkorven en een paard, terwijl hij zich buigt over het vertalen van Vergilius’ Pastorale in het Swahili. Verandering in dit ritme komt wanneer een doofstom jongetje op het eiland arriveert.

Diezelfde kleurfilters komen terug in Somnambuul. Deze film speelt zich af in de herfst van 1944. De Esten wordt verzocht te vluchten voor het naderende front. Eetla besluit niet te vluchten en terug te keren naar de vuurtoren, waar haar vader verrast haar terugkeer gadeslaat. Haar angst poogt ze te stillen in een gedroomde realiteit, waarbij de scheidslijn tussen gek of gezond steeds vager wordt.

Kadri Kõusaar
Vertroosting in esthetiek is ook wat de film Magnus van Kadri Kõusaar toont. De getroebleerde relatie tussen vader en zoon staat centraal. De ziekelijke zoon tracht zich te suïcideren, maar zijn ziekte keert ten goede. De vader runt een porno-business en houdt zich met heel andere zaken bezig. Door een tweede mislukte suïcidepoging van zoon worden beide levens overhoop gegooid. Na jaren van verwaarlozing wordt vader wakker. De vader-zoon interacties worden afgewisseld met verstilde beelden van een bijna gladde Baltische zee, gevangen in goud- en sepiatinten met her en der een klank muziek.

In Estland heeft deze film veel stof op doen waaien en menigeen veroordeelt Magnus dan ook als één van de slechtste films ooit gemaakt. Daarbij wordt de acteur die Magnus speelt, een jonge popster, niet ontzien. Hem wordt slecht acteerwerk verweten.  

Animatie
Een niche waarin Estland veel actief is en haar eigenzinnigheid laat zien, is de animatiefilm. Bekende namen hierin zijn Priit Pärn en Priit Tender. Films als Frank ja Wendy, Alateadvuse maja (House of Unconsciousness) en Rebasenaine (Fox Woman) zijn enkele bezienswaardige films van hun hand.

Over een andere boeg gooit landgenoot Mait Laas het met zijn Lisa Limone ja Maroc Orange: Tormakas armulugu (Lisa Limone and Maroc Orange: a Rapid Love Story). Een stopmotion opera vol absurditeiten die tegelijkertijd de penibele situatie van Afrikaanse migranten in Europa aan de kaak stelt. Plus de onmogelijke liefde tussen een citroenmeisje en een sinaasappeljongen. Zij droomt van liefde en spaart zingende zeeschelpen, hij is een door vooroordeel en armoede veroordeelde stoere jongen, die zijn lot als slaaf heeft te aanvaarden in de ketchupplantage van Lisa’s vader. Romeo en Julia in een eigentijds jasje.
 

11 juni 2017

 
Cinema van de Baltische staten, deel 2: LETLAND
Cinema van de Baltische staten, deel 3: LITOUWEN
 
 
MEER ESSAYS