ESSAY: Hoe nazistisch kan een wolkenlucht zijn? (2)

Deel 2: Psyche van de vijand
Hoe nazistisch kan een wolkenlucht zijn?

door Paul Rübsaam

Films van Arnold Fanck, Leni Riefensthal en Luis Trenker als Der heilige Berg (1926), Das blaue Licht (1932) en Der Berg ruft! (1938) waren met hun impressies van de woeste natuur en beelden van alpinisten en skiërs in actie in cinematografisch opzicht hun tijd vooruit. Tevens borduurden ze voort op thema’s ontleend aan de negentiende-eeuwse Romantiek. Onder invloed van de filmcriticus Siegfried Kracauer zouden ‘Die Bergfilme’ als latent nationaalsocialistische films een negatief imago krijgen. De argumenten voor die aantijging blijken In Kracauers standaardwerk  ‘From Caligari to Hitler’ (1947) evenwel weinig overtuigend.

Siegfried Kracauer (1889-1966)

Siegfried Kracauer (1889-1966)

Als Duitser van Joodse afkomst week de filmcriticus en socioloog Siegfried Kracauer een week na de verkiezingsoverwinning van Adolf Hitler in 1933 uit naar Parijs. Kort na  het begin van de Tweede Wereldoorlog vertrok hij naar Amerika, waar hij tussen 1941 en 1947 in opdracht van de Amerikaanse regering zijn beroemde Engelstalige boek ‘From Caligari to Hitler’ schreef. De Amerikaanse regering hoopte dat een studie van Duitse films en daarmee van typisch Duitse cultuur inzicht in de psyche van de militaire vijand zou verschaffen.

Dromen van het volk
‘From Caligari to Hitler’ werd een psychologische studie van de ontwikkeling van de Duitse speelfilm vanaf 1920, het jaar van het expressionistische Das Kabinett des Dr. Caligari (1920) van Robert Wiene, tot aan 1933, het jaar waarin Adolf Hitler aan de macht kwam. Kracauer bracht met het boek zijn algemene visie op het verschijnsel speelfilm tot uitdrukking. 

From Caligari to Hitler

From Caligari to Hitler

Volgens Kracauer moesten speelfilms gezien worden als dromen van het volk als collectieve identiteit. Op eigen wijze de theorieën van Sigmund Freud toepassend, verbond hij daar de conclusie aan dat die dromen de uitdrukking waren van de onbewuste angsten en verlangens van dat volk, wat ze in politiek opzicht een voorspellende waarde zou verschaffen.

Na de onvolkomen revolutie in Duitsland van 1918 was met name de lagere middenklasse gedesoriënteerd geraakt, zo meende Kracauer. Enerzijds wilde men zich maar al te graag bevrijden van de knellende banden die nog associaties met het Keizerrijk opriepen. Anderzijds werd er juist terugverlangd naar de geordende samenleving van vóór 1918, bang als men was om door toedoen van de economische crises van de jaren twintig op de maatschappelijke ladder verder naar beneden te tuimelen.

Angst en onzekerheid
De films die tussen 1920 en 1933 in Duitsland in de bioscoop verschenen zouden volgens Kracauer de uitdrukking zijn van een psychologische ontwikkeling die deze lagere middenklasse als collectief doormaakte. Die ontwikkeling begon bij angst en onzekerheid over de eigen identiteit, werd gevolgd door een neiging om in opstand te komen en een rebelse houding aan te nemen en zou uiteindelijk uitmonden in een behoefte zich volledig te onderwerpen en aansluiting te zoeken bij een totalitair regime.

Adolf Hitler in 1933

Adolf Hitler in 1933

Het vermogen dat Kracauer demonstreert om al zijn studiemateriaal in te passen in een alomvattende theorie, verleent zijn werk op het eerste gezicht de nodige overtuigingskracht. Wie zich echter niet laat overrompelen door de dwingende wijze waarop Kracauer iedere film die hij bespreekt in zijn kaders weet onder te brengen, kan vaststellen dat zijn karakterschetsen van de onderscheiden films niet altijd ondersteund worden door genoeg feitelijk bewijs.

Ook bij zijn bespreking van de bergfilms van Fanck, Riefenstahl en Trenker ontbreekt het aan een deugdelijke bewijsvoering. Het idee dat dit ‘foute’ of ‘fascistische’ films zouden zijn, heeft zich niettemin onder invloed van Kracauer wijd verbreid. Er is dus reden genoeg om zijn kritische bespreking van deze films eveneens kritisch tegen het licht te houden.
 

12 november 2017

 

Deel 1: Onvoorspelbare natuur
Deel 3 (slot): Pubers en vlaggen

 
 
MEER ESSAYS