Elif Rongen-Kaynakci – Filmcurator EYE
Elif Rongen-Kaynakçi is curator Stomme Film van EYE. Na haar Bachelor Engelse Literatuur in Istanbul en Master Film Studies aan de Universiteit Amsterdam volgde ze de opleiding tot filmarchivaris bij het Archimedia Project. Sinds 1999 is ze verbonden aan EYE/Filmmuseum. Ze was direct betrokken bij de ontdekking en restauratie van talloze als verloren beschouwde films, zoals Beyond the Rocks (1922) met Rudolph Valentino en Gloria Swanson.
Wat is een ‘lost film’?
De recente vondst van de Britse film LOVE, LIFE AND LAUGHTER in Nederland heeft wereldwijd veel persaandacht gehad. Deze film uit 1923 met Betty Balfour in de hoofdrol stond op de ‘most wanted’ lijst van de British Film Institute (BFI). Ik kreeg vele vragen van journalisten over deze lijst: wie bepaalt wat op zo’n lijst komt? Welke films worden geselecteerd en hoe? Heeft ieder land zo’n ‘most wanted’ lijst?
In de werkelijkheid vinden we met grote regelmaat verloren films terug, maar vaak is het onmogelijk om iemand hierin te interesseren. Sterker nog, uit dezelfde partij kwam naast LOVE, LIFE AND LAUGHTER de Duitse film DER NEUESTE STERN VOM VARIETE (1917) met Rosa Porten; ook een verloren film. Maar omdat niemand actief ernaar zocht, werd dat geen wereldnieuws. [1]
Het is wel duidelijk dat de ‘most wanted’ lijst goed heeft gewerkt om de aandacht van de pers te trekken en de film ongezien tot de status van verloren meesterwerk te verheffen. Met BEYOND THE ROCKS (1923, gevonden en gerestaureerd door EYE in 2005) hebben we gezien dat bij sommigen de teleurstelling groot kan zijn als de lang gezochte film achteraf toch geen meesterwerk blijkt.
Zoeken naar een verloren filmmeesterwerk
Het idee van ‘zoeken naar een verloren filmmeesterwerk’ is gedreven door onze hindsight, gecombineerd met concepten zoals de auteurstheorie en adoratie van filmsterren. Men zoekt met passie de verloren ‘Hitchcocks’ of films van Rudolph Valentino terwijl men niet gaat kijken naar een vergelijkbare film uit die tijd, simpelweg omdat die regisseur nooit verheven werd tot geniale auteur, of omdat de acteurs geen cultstatus hebben.
Waarschijnlijk daarom blijven de Duitsers steeds weer METROPOLIS en DAS CABINET DES DR. CALIGARI restaureren terwijl we niet goed weten welke andere Duitse filmmakers welke films maakten in dezelfde periode of daarvoor. Hoe geloofwaardig is het om te denken dat Fritz Lang of Hitchcock plotseling opstonden uit een vacuüm zonder de invloeden en samenwerking van anderen? [2]
Terug naar de vraag: Wat is een verloren film? En hoe vind je zoiets? Volgens een recent verschenen rapport van de Library of Congress zijn meer dan 80% van de Amerikaanse stomme films verloren gegaan. [3]
Wereldwijd zijn de percentages vergelijkbaar (In sommige landen zoals Hongarije is het veel dramatischer: er bestaan slechts een handjevol films, ongeveer 5% van de talloze die er gemaakt werden). Er zijn duizenden films verloren waaronder een groot aantal waarvan we niet eens wisten dat ze ooit gemaakt waren.
Hoe kun je een film zoeken als je niet eens weet dat hij ooit gemaakt is? De echte ontdekkingen zijn natuurlijk films waarvan we het bestaan niet eens wisten, zoals DE BERTHA uit 1913. Pas toen we de film hebben teruggevonden, konden we vaststellen dat de hoofdrol van Annie Bos was, terwijl deze film tot dan toe niet in haar filmografie voorkwam. [4]
Hetzelfde was het geval met DIE LANDPOMMERANZE (1917); nog een film van en met Rosa Porten die wereldwijd in geen enkele bron werd genoemd.
Niet investeren als er geen vraag is
Van de overgebleven 20% films die in de filmarchieven liggen is natuurlijk een deel incompleet en daardoor praktisch onvertoonbaar. Een ander deel ervan is nog steeds niet gerestaureerd. Weer een andere deel ligt nog ongeïdentificeerd op de planken. Er is weinig reden om honderdduizenden euro’s te spenderen aan het vertoonbaar maken van deze films, als we weten dat niemand ooit ernaar zal vragen om ze te vertonen. Er worden steeds dezelfde films vertoond, omdat festivals telkens weer om dezelfde titels en namen vragen. Nog minder titels worden uitgebracht op DVD omdat ze niet commercieel genoeg zijn.
Uiteindelijk mag het publiek zich gelukkig prijzen als het de gelegenheid krijgt om één tiende van wat er in de filmarchieven ligt te zien krijgt. Dat is dus ongeveer 2% van wat ooit gemaakt is tussen 1895 en 1930, de eerste 35 jaar filmgeschiedenis. Hoe diepgaand is dan ons verstand van (zwijgende) film? Hoe groot is onze kennis om te kunnen beoordelen wat een belangrijke film is? Hoe kunnen we bepalen welke titels het daadwerkelijk verdienen om op zo’n ‘most wanted’ lijst te komen?
Onze ‘kennis’ van de eerste decennia van film is gebaseerd op ‘horen zeggen’. Laten we maar eens beginnen met kijken naar de 20% overlevende films waarover we beschikken. Ik geloof er stellig in: naarmate onze inzicht groter wordt zullen er steeds vaker verloren films opduiken, of er iemand actief naar zoekt of niet.
[1] Most wanted lijst van de BFI (British Film Institute): http://www.bfi.org.uk/explore-film-tv/bfi-national-archive/archive-projects/bfi-most-wanted
[2] Bij de laatste Berlinale, waar Caligari werd gepresenteerd, ontstond er een discussie (zelfs tot aan een petitie toe) over de vraag waarom de Duitse instellingen telkens weer dezelfde films willen restaureren terwijl er nog honderden Duitse films op de planken liggen te rotten. http://www.cinema.ucla.edu/blogs/archival-spaces/2014/02/28/zerst%C3%B6rungswut-saving-german-silent-films
[3] Link naar het LoC-rapport (oktober 2013): http://www.loc.gov/today/pr/2013/13-209.html.
[4] Link naar de vondst van DE BERTHA http://www.film1.nl/blog/17185-Premiere-stille-film-De-Bertha-in-EYE.html en link naar EYE: http://www.eyefilm.nl/en/de-bertha
21 mei 2014