Irrational Man

***

recensie  Irrational Man

Mens wikt, toeval beschikt

door Alfred Bos

In zijn vijfenveertigste film citeert Woody Allen existentiële filosofen als Kant, Kierkegaard en Sartre, maar slaagt er in om zware vragen rond leven en dood luchtig te houden. Ook vermomd als quasi-thriller à la Hitchcock blijft Allens signatuur herkenbaar.

In de openingsbeelden van Irrational Man zien we Abe Lucas, de met een reputatie van rokkenjager behepte professor filosofie, achter het stuur van zijn sportauto op weg naar zijn nieuwe baan aan het fictieve Braylin College in Newport, Rhode Island. We horen via een voice-over Abe (Joaquin Phoenix) nadenken over moraliteit en Kant, de Duitse verlichtingsfilosoof, terwijl op de geluidsband het aanstekelijke The In Crowd van het Ramsey Lewis Trio klinkt. Binnen tien seconden weet je: dit moet een Woody Allen-film zijn.

Recensie Irrational Man

Abe is leeg. Voor zijn omgeving is hij de mysterieuze held, maar hij neemt zijn loopbaan en het leven niet serieus meer; filosofie is zelfbevlekking houdt hij de collegezaal voor. Alle belangstelling van de vrouwelijke studenten en collega’s op de campus laat hem koud, de fles is zijn beste vriend. Maar Abe hervindt zijn levenslust wanneer hij besluit om een slecht mens te vermoorden. Op de geluidsband klinkt opnieuw het Ramsey Lewis Trio, nu met het gospel-getinte Wade In The Water. Abe is herboren.

Emma Stone
Regisseur en scenarist Woody Allen is in zijn films zelden weggelopen van stevige filosofische thema’s en met een filosofieprofessor als hoofdpersoon, type bohemien weliswaar, ligt het er wel heel dik op. Irrational Man draait om existentiële vragen: kun je goed doen door iets slechts te doen, zoals het om zeep helpen van een naar mens? Probleem voor Abe, maar ook voor zijn directe omgeving. Wanneer de bevriende studente Jill Pollard (Emma Stone in haar tweede Allen-film, na Magic in the Moonlight van vorig jaar) deduceert dat Abe de dader is, moet ze hem dan aangeven of niet? Morele dilemma’s zijn besmettelijk.

Het is geen toeval dat Dostojesvki’s roman De Idioot ligt opengeslagen op Abe’s werktafel. Het personage van Abe is zo weggelopen uit Misdaad en Straf – moord om een hoger doel te dienen –  en hij haalt Sartre aan om zijn hervonden levenslust te motiveren: het zijn de daden die tellen, niet de woorden. Woorden hebben hem uitgehold en met zijn daad maakt hij het universum een tikje rechtvaardiger. Sartre en Dostojevski als bakens in een komedie over moord, daar kan alleen Woody Allen mee wegkomen.

Recensie Irrational Man

Kluchtige zedenschets
En zoals eerder met het thematisch vergelijkbare Crimes and Misdemeanors (1989) en Match Point (2005) komt hij er mee weg, zij het ditmaal nipt. Abe niet. Die tart openlijk het toeval door op een feestje de gasten te choqueren met een spelletje Russisch roulette, maar het toeval slaat onverwacht terug. Het beslissende detail wordt terloops geïntroduceerd, de climax is een ironische verrassing. Voor wie het allemaal nog niet had begrepen, citeert Allen de woorden van Hannah Arendt over Nazi-moordenaar Eichmann: het kwaad is van een existentiële banaliteit. Knap dat je daar een kluchtige zedenschets in thrillervermomming over kunt maken.

Irrational Man zit vol filosofische terzijdes en verwijzingen, maar blijft altijd luchtig. Allen, dit jaar 80, heeft na meer dan veertig films het vak zo goed in de vingers dat het gemak waarmee hij scènes en situaties opzet ook als gemakzucht kan worden begrepen, zoals de voice-overs van de twee hoofdpersonen, Abe en Jill. De dijenkletsers heeft hij al lang achter zich gelaten en met het klimmen der jaren wordt de humor meer en meer aangelengd met diepzinnige ironie. Irrational Man zal, anders dan Blue Jasmine, wellicht weinig nieuwe fans maken, maar de bestaande kunnen tevreden zijn.

 

17 augustus 2015

 

MEER RECENSIES