Ruben Östlund, regisseur Turist

Regisseur Ruben Östlund en acteur Johannes Kuhnke over Turist, sociale satire uit Zweden:

“Man én vrouw handelen dwaas”

door Alfred Bos

Zweden is het land waar politieke correctheid tot dogma is verheven. Mannen worden geacht te plassen met hun billen op de bril, vermeend racistische stereotypen (spleetogen, negerkoningen) uit Pippi Langkous geweerd en films waarin niet minstens twee vrouwen niet  over een man praten (de zogeheten Bechdeltest, een feministisch keurmerk) toegang tot A-bioscopen ontzegd.

Dát Zweden gaat op de korrel in Turist, de vierde film van Ruben Östlund en de tweede (na Play, 2011) die ook buiten zijn thuisland te zien is. In dit drama figureert een Zweeds gezin op vakantie in de Alpen: Tomas (Johannes Kuhnke) en Ebba zijn modelpartners; hun kinderen, Vera en Harry, doen het ook niet slecht op de lange latten. Wanneer Tomas bij een schijnincident – een lawine dreigt hun hotel te begraven – zich niet de veronderstelde hoeder van vrouw en kroost betoont, komt de relatie onder spanning te staan. Turist toont hoe een huwelijk van tien jaar in vijf dagen versplintert. Het is om te lachen. Of om te huilen, maar de regisseur benadrukt dat zijn film satire is.

“De grens tussen drama
en satire is erg dun”

Ruben Östlund: “Een criticus noemde de film een brute satire en zo’n reactie bevalt me goed. Wat mij interesseert zijn scènes die het ene moment komisch zijn en het volgende moment tragisch. Of ontroerend. Iets wat de kijker verschillende kanten uitstuurt, waarvan hij niet direct weet hoe hij er op moet reageren.”

Johannes-Kuhnke

Acteur Johannes Kuhnke

De film zet het debat over de gelijkwaardigheid van man en vrouw, en alle verwachtingen die dat ideaalbeeld schept, op scherp. “De grens tussen drama en satire is erg dun”, zegt Johannes Kuhnke, wiens Tomas een man in opperste twijfel is. “Het leven speelt zich grotendeels op die lijn af. De reactie van mannen op mijn filmpersonage is agressief, terwijl vrouwen hem verachtelijk vinden.”

Östlund: “Sommigen voelen zich ongemakkelijk bij de film. Anderen vinden het grappig. Ik heb ook mensen gehoord die niet konden begrijpen waarom er in de zaal werd gelachen. Dit soort relatieproblemen worden vaak geschetst als heel belangrijk. Ik denk dat we daar dwaas aan doen. Er wordt ons keer op keer verteld dat we aan dit soort conflicten veel aandacht moeten besteden; de relatie tussen man en vrouw is de graal van het bestaan. Ik wilde laten zien dat man én vrouw dwaas handelen, als we het over relaties hebben.”

Zweedse man vol zelfhaat?
De niet-Zweed krijgt licht de indruk dat de Zweedse man vol zelfhaat zit en zich gedraagt alsof hij is gecastreerd, een illusie die hem is aangepraat door de overgeëmancipeerde Zweedse vrouw. Is Turist een reactie op dat politiek-correcte klimaat inzake man-vrouw relaties?

“Ja. Misschien. Tuurlijk”, reageert Östlund. “Er is iets aan politieke correctheid waar ik zeer in geïnteresseerd ben in mijn vorige film, Play (over pesten en jeugdcriminaliteit). Ik meende dat we het Zweedse wij-staan-boven-alles perspectief ter discussie moesten stellen. We zijn beter dan anderen en zo positioneren we onszelf. We kijken neer op slachtoffers van geslacht, seksuele voorkeur, huidskleur, sociaaleconomische omstandigheden enzovoorts. Dat is natuurlijk ook een vorm van controle, een manier om de toppositie te behouden.“

“Maar er zit ook een kant aan politieke correctheid die goed is in mijn ogen. Als we gelijkheid willen realiseren in de samenleving, dan zal dat een voortdurend gevecht zijn. Het zal een gevecht zijn om die gelijkheid te behouden. Politieke correctheid herinnert ons eraan dat we in dat gevecht zitten. Ik heb dus gemengde gevoelens over politieke correctheid. Ik hou niet van het woord. Het is een rechtse term die uitdrukt hoe rechts naar links kijkt.”

“Het kunnen toegeven van je feilen
toont juist dat je een man bent”
Turist

Turist

“In Zweden is er meer en meer gelijkheid tussen de seksen, maar ik denk niet dat we er al zijn”, zegt Johannes Kuhnke. De acteur heeft de naam van zijn echtgenote, de Zweedse tv-persoonlijkheid en sinds oktober 2014 Zweeds minister voor cultuur en democratie, Alice Bah, aan zijn achternaam toegevoegd; hij staat op de titelrol als Johannes Bah Kuhnke. “We hebben de film nu in een flink aantal landen vertoond en overal komen mannen naar me toe die vertellen dat ze heimelijk ook dergelijke gevoelens als mijn filmpersonage hebben. Ik denk dat het issue het taboe rond mannelijke zwakheid is. Die zwakte wordt niet getolereerd.”

“Denk aan die Italiaanse kapitein van dat passagiersschip dat is gezonken. Toen die werd geconfronteerd met het feit dat hij in de reddingsboot was gesprongen in plaats van zich te bekommeren om de passagiers, was zijn antwoord ontkenning. Hij was in de boot gevallen. Het is erg moeilijk om je gezicht te verliezen en te erkennen dat je niet aan de mannelijke standaard voldoet. Het kunnen toegeven van je feilen toont juist dat je een man bent. Aan de andere kant moeten vrouwen het ook accepteren dat mannen zwak kunnen zijn. Dat gebeurt nog te weinig.”

Curling ouders
Niet alleen de ouders gedragen zich vreemd in Turist, ook de kinderen kunnen er wat van. In de eerste akte zit een scène waarin Vera en Harry als onuitstaanbare monsters te keer gaan tegen hun moeder. Die laat het allemaal gebeuren. Is dat normaal in Zweden?

Ruben-Ostlund

Regisseur Ruben Östlund

Ja, dat is normaal in Zweden, beamen Östlund en Kuhnke onafhankelijk van elkaar. Ze wijzen op het Zweedse fenomeen van de curling  ouders en de curling  opvoeding. De term verwijst naar de wintersport waarbij de spelers het ijs voor de curlingsteen glad vegen om diens baan te beïnvloeden.

Östlund moet lachen om de vraag. “Het resultaat van curling parenting is dat de kinderen de baas van het gezin zijn. Ik denk dat de ouders in de film zich schuldig voelen als ze na het incident op hun hotelkamer komen en bang zijn voor het sluimerende conflict waarvan ze niet weten hoe ze het moeten aanpakken. Dat is één aspect van die scène. Daarnaast denk ik dat het ouderschap in Scandinavië anders wordt ingevuld dan in bijvoorbeeld Frankrijk. In Zweden reageert men niet op die scène, dat zijn ze gewend.”

“We projecteren doorlopend het beeld dat we
gelukkige mensen zijn. Het is allemaal illusie”

Zweedse ouders accepteren dergelijk gedrag van hun kinderen, beaamt Johannes Kuhnke. “Curling ouders doen alles voor hun kinderen en hebben enkel maar het beste met hen voor. We zijn ons zo bewust dat we voor de kinderen een rolmodel zijn en we doen zo ons best om de kinderen af te schermen van al het slechte, dat we hen eigenlijk niets leren over het leven. Wanneer ze hun eigen leven gaan leiden, hebben we ze eigenlijk niets bruikbaars meegegeven om om te gaan met de problemen van volwassen mensen. We projecteren doorlopend het beeld dat we gelukkige mensen zijn. Het is allemaal illusie.”

Robot als therapie
Johannes Kuhnke is een ervaren theateracteur en Tomas zijn eerste grote filmrol. “Na je veertigste krijg je in het theater de rollen met meer diepgang en daar keek ik naar uit. Maar toen ik het script las, dacht ik: ‘Mijn hemel, hoe ga ik dat doen?’ In het theater en ook in films speel je doorgaans de betere versie van jezelf. Je bent slimmer, scherper. Je kunt oefenen op je performance. Je bent perfect. Je bent een rolmodel. Vooral in films tref je perfecte mensen aan, aan wie we ons spiegelen en met wie we ons vergelijken.”

Zijn filmpersonage oogt in eerste instantie niet direct als een rolmodel. “Ik voel me als man vrij, ik heb niet het idee dat ik mijn mannelijkheid hoef te bewijzen. Dus die rol kon ik doen. Maar om karakterzwakte en schaamte en schuld te acteren – dat zijn kanten van een man waarvan je opvoeding je leert om ze niet te tonen. Mijn instinctieve reactie was: ik wil dat personage niet zijn.”

“Wat als de vader zou zijn weggerend?

Tegelijkertijd met Turist werd het tweede seizoen van de Zweedse sciencefictionserie Äkta Människor (Echte Mensen) opgenomen; daarin speelt Kuhnke de robot Rick. “Het voelde heel goed om uit het Tomas-personage te stappen en die robot te spelen. In seizoen twee draait die trouwens behoorlijk door. Rick wordt de leider van een guerrilla die de mensheid wil redden van de robotten. Hij is een echte tough guy en het was goede therapie om zo’n ruig type te spelen. En als robot heb je natuurlijk ook geen emoties”, glimlacht hij.

Turist

Turist

Egoïstisch handelen
Het draaiboek van Turist is van Östlund; hij kreeg het idee na het zien van een filmpje op YouTube, gemaakt door toeristen in een openluchtrestaurant. “Daarin zie je de lawine, net als in de film. In drie seconden ging de stemming van vrolijk via zenuwachtig gelach naar paniek. Net als in de film was er in de clip geen ramp; ze gaan weer terug naar hun tafels. Ze schaamden zich voor zichzelf omdat ze in paniek waren geraakt. Ik vertelde een vriend over die clip en die opperde: ‘Wat als de vader zou zijn weggerend?’ Toen hij dat zei, wist ik direct: hier is de film. Want het riep een hoop vragen op, over rollen en verwachtingen. Men toont niet graag zijn minder beschaafde kant. Je verliest niet graag je zelfvertrouwen onder het oog van anderen.”

“Ik raakte geïnteresseerd in het onderwerp en ging op zoek naar sociologisch onderzoek. Daaruit leerde ik dat mannen in staat zijn tot egoïstisch handelen om te overleven in crisissituaties. Dat staat dus haaks op de mythe over de Titanic: vrouwen en kinderen eerst. Het druist ook in tegen onze culturele waarde dat de man de beschermer is van het gezin. Dus als het overlevingsinstinct oprispt, gaat de beschaving het raam uit. Dat boeit me.”

 

17 juli 2015

 

Lees ook de RECENSIE van Turist.

 

Alle interviews