Ondertussen, op de redactie:
Moreel dilemma bij de kijker
COR:
Onlangs zag ik het Deense drama Krigen, dat was genomineerd voor een Oscar voor beste niet-Engelstalige film, en bleef ik achter met een moreel dilemma. Krigen is half-oorlogsfilm half-rechtbankdrama dat gaat over Claus, de leider van een Deense compagnie die in Afghanistan strijdt tegen de Taliban. De soldaten krijgen te maken met onder meer bermbommen en beschietingen. Wanneer de mannen onder zwaar vijandelijk vuur liggen en ze een zwaargewonde collega moeten ontzetten, besluit Claus om luchtsteun te vragen. Als gevolg hiervan overlijden onschuldige mensen, ook kinderen.
Terug in Denemarken volgt de rechtszaak. Iedereen begrijpt dat de compagnie goed werk heeft geleverd en dat Claus onder grote druk heeft moeten handelen. Het antwoord op de cruciale vraag die de aanklaagster stelt – heeft Claus de vijand wél of niet gezien voordat hij om luchtsteun vroeg? – betekent voor Claus de keuze tussen vier jaar celstraf en de terugkeer naar vrouw en kinderen die hij jaren heeft moeten missen en die hem zo nodig hebben.
Nu wil ik jullie niet in een lastig parket brengen door te vragen wat jullie in een dergelijke situatie zouden doen. Maar nu ik een recensie over Krigen ga schrijven, probeer ik me films voor de geest te halen waarin je als kijker eveneens voor een groot moreel dilemma komt te staan. Herinneren jullie een film waarbij je na afloop dacht: ‘Hoe zou ik in zo’n situatie hebben gehandeld?’
RALPH:
Ja, die Vlaamse film Het Vonnis van Jan Verheyen. Het is verleidelijk hetzelfde te doen als de hoofdrolspeler. De film doet een beroep op wat we als rechtvaardigheid beschouwen in onze westerse samenleving.
ALFRED:
Mensen gaan naar films kijken om zich met één van de personages te kunnen identificeren. Ze vragen ze voortdurend af: wat zou ik hebben gedaan?
Het boeiende aan films die in oorlogstijd spelen is dat de bestaande orde ‘on hold’ staat en de ware aard van het beestje tevoorschijn komt. Saaie pieten blijken opeens helden, terwijl de gesjochte types zich als achterbakse meelopers onthullen. Ik kijk dus graag naar oorlogsfilms: niet om het knokken, maar om de psychologie.
Wat ik zou hebben gedaan als ik Claus was geweest? Om te beginnen kun je vraagtekens plaatsen bij een overheid die onderdanen opdraagt om op vreemd, niet-nationaal grondgebied te gaan vechten, dus tegenstanders uit te schakelen (eufemisme voor doden), en hen vervolgens voor de rechter daagt wegens dood door schuld. Wat wil die overheid? Een potje schaak met een kop thee bij de hand? Dat de soldaten braaf volgens het boekje vechten (hoe doe je dat, trouwens) terwijl de vijand elk middel tegen hen in de strijd gooit? Hoe denkt de Deense overheid een oorlog uit te vechten zonder vuile handen te maken? Hoe betrouwbaar is een overheid die liever een door hen uitgezonden soldaat in nood laat stikken dan eventueel onschuldige slachtoffers op het geweten te hebben? Hoe ziet dat geweten eruit? Komen ze wel eens buiten?
Het verbaast me niet dat Krigen een Deense productie is. Scandinavië is een bolwerk van politiek-correctheid (lees mijn interview met de makers van Turist er nog maar eens op na) en Denemarken is binnen Scandinavië een speciaal geval: politiek-correct én provinciaal. Uit eigen ervaring weet ik dat Denen niet de prettigste mede-Europeanen zijn. Ze wanen zich kosmopoliet, maar staan met hun rug naar de wereld. (Hun Engels legt het ook af tegen dat van bijvoorbeeld Zweden of Duitsers. Begin je in een Deense winkel in het Duits omdat men je Engels niet begrijpt, dan gaan ze een andere klant helpen. Dit is een veldobservatie.) Die politiek-correctheid en dat provincialisme gaan hand in hand met groepsdenken en sociale druk. Wee je gebeente als je in Denemarken buiten de pot pist.
Is je tijdens het kijken naar de onvolprezen Zweeds/Deense tv-productie Bron/Broen (De Brug) trouwens het verschil in attitude tussen Zweden en Denen opgevallen? Daar zit het ook in: de Zweden zijn een stuk minder conformistisch dan de Denen. En je ziet het terug in het asielbeleid: tot voor kort werd iedere ontheemde in Zweden met open armen ontvangen terwijl nieuwkomers aan de Deense grens hun waardevolle spullen mochten afgeven. Dat je überhaupt op het idee komt, het is die benepenheid die een hartgrondige afkeer van de Deense mentaliteit bij me oproept. Je snapt, ik spreek in algemene termen, ik heb het niet over individuen.
Oké Alfred, neem nog een bittertje en zucht even diep. Claus dus, en Krigen. Als ik Claus was geweest koos ik voor vrouw en gezin, zijn naasten die hem harder nodig hebben dan de Deense overheid die haar politiek-correcte blazoen tegenover de wereld hoog wil houden door hem te slachtofferen; of een aanklager die meent carrière te kunnen maken via een mediagenieke showvertoning. In zo’n propagandaproces zou ik keihard liegen ten eigen bate. Ik zou me door die schijnheilige overheid niet laten opknopen.
Ik ga de film zeker nog zien. Ben benieuwd waar de makers mee komen. Kiezen ze voor Claus of voor de aanklager? En als ze het in het midden laten: hoe wurmen ze zich daar uit?
Wat me op de vraag brengt: als jij Michael Corleone (Al Pacino in The Godfather) was geweest, zou je dan je oudste broer Fredo, een verrader weliswaar, zo kil hebben geëxecuteerd? Of, andere vraag: zou je Marijke in Rokjesdag (Lieke van Lexmond) over de knie leggen of straal negeren?
COR:
Ik zal je bekennen dat ik Rokjesdag niet heb gezien, en ook geen plannen in die richting heb, en zie het over de knie leggen van Lieke van Lexmond niet in eerste instantie als een moreel dilemma.
Ja, The Godfather is – net als Het Vonnis van Ralph – een aardig voorbeeld.
Je tirade tegen de Denen neem ik voor kennisgeving aan…
BOB:
Als het gaat om morele dilemma’s in film vraag ik me altijd af waarom karakters niet wat vaker laffe beslissingen nemen in films. Ooit sprak ik een BHV-cursusleider en hij zei dat niemand weet wat ie zal doen tijdens crisissituaties – hoe dapper of laf je ook wel denkt te zijn.
Zou Van Speijk op een andere dag misschien hebben gezegd: ‘Dan maar liever overgeven aan de Antwerpenaren’ in plaats van zijn legendarische zin, ‘dan maar liever de lucht in’?
Tarantino had er in True Romance nog oog voor: Elliot die zich van zijn laffe kant laat zien. (Balki, wie kent hem nog?)
Maar om terug te komen op het onderwerp: het zijn bij mij de documentaires die vraagstukken over morele dilemma’s oproepen. Zou ik net als de journalisten in Reportero durven te schrijven over de misdaad in Tijuana? Of zou ik net als Kirsty Sword in Alias Ruby Blade met alle risico’s van dien de latere president van Oost-Timor, Xanana Gusmão, van informatie voorzien? Of zou ik net als Basset in The Return to Homs tegen alle advies in terugkeren naar Homs om te knokken?
Goede vragen en een antwoord is er niet. Je stemming, het weer, jeuk aan je elleboog, alles kan van invloed zijn op je keuze.
Weet je wat een leuke manier is om te testen welke morele keuzes je zou maken? De game The Walking Dead spelen. Nee, echt. Je moet aldoor keuzes maken die gevolgen hebben voor iedereen met wie je betrokken bent. Leerzaam.
Ik heb Krigen niet gezien, wel Armadillo, ook over Denen in Afghanistan, maar dan een documentaire (uit 2010). Fascinerend openhartig. Het gebeurt niet vaak dat je oorlog op de voet volgt, je ziet ze hier gewonde taliban neerschieten, je staat er zo’n beetje bij als kijker. ‘We hebben ze op humane wijze geliquideerd’, zegt ie dan. Zo’n zin verzin je niet.
De vraag is: was het neerschieten terecht of moeten ze zich over kunnen geven? Zoals je terecht al zegt, Alfred, zaten die Talibani daar in die greppel ook niet om ze uit te nodigen op een kopje thee en potje go (mijn variant van potje schaak). Het is duidelijk dat de angst en snelheid verhinderen om er eens goed voor te gaan zitten. Die mensen willen je doodmaken, niets minder dan dat. En adrenaline zorgt ervoor dat je euforisch bent na zo’n gebeurtenis, logisch. Dat begrijpt ieder jongetje dat op straat oorlogje heeft gespeeld. Maar een moeder van een van de soldaten krijgt er lucht van en gaat het aankaarten bij de legerleiding. Kan dat allemaal zo maar, is deze keuze moreel juist? De les: met moeders win je geen oorlog.
En leuk, Alfred, dat jij ook liefhebber bent van Bron/Broen. Ik deel je Deense drama-ervaringen niet maar ik vind dat de tekst ook best werkt als je ‘Nederlanders’ invult op de plek waar nu ‘Denen’ staat. Of is dat onpatriottisch? Nederlanders en Denen hebben toch veel van elkaar weg, heb ik vaak het idee.
Die Scandinavische politieke correctheid is iets om je soms enorm over te verbazen. Films als Together, Lilja 4-Ever hebben jullie vast al gezien, maken gehakt van de mythe van de superieure Zweedse liberale maatschappij. En wie zich nog meer wil verbazen, kan zich altijd weer verdiepen in de moord op Olof Palme, nog mysterieuzer dan de moord op JFK. En anders is daar nog Call Girl uit 2012, een uitstekende paranoiafilm die een cynisch beeld schept van de liberale jaren zeventig. Is dit ook Zweden? Ja dus.
19 maart 2016
Lees hier de recensie van Krigen.