IDFA 2023 – Deel 7:
Oekraïne

door Jochum de Graaf

Vorig jaar werd al aangekondigd dat IDFA behoorlijk in Oekraïense projecten zou investeren. Na de wat tegenvallende openingsfilm A Picture to Remember stond een aantal films op het programma die stuk voor stuk vanuit een bijzondere invalshoek het Oekraïense oorlogsdrama belichten, waaronder de terechte Audience Award-winnaar 20 Days in Mariupol.

 

Waking up in Silence – Ver van de oorlog, en toch dichtbij
In de oude brandweerkazerne van provinciestad Schweinfurt worden Oekraïense vluchtelingen opgevangen. Het is er rustig, lange gangen, grote kamers, hoge plafonds. De tijdelijke bewoners, meest moeders gevlucht met kinderen, lijken dwalend door het grote gebouw ook niet zo goed te weten wat ze met al die ruimte aan moeten.

Drie meisjes lopen door een park, leren elkaar Duitse woordjes en de goede uitspraak van ‘cherrytomaat’. Een jongen probeert zijn fietsband te plakken. Op de trottoirband staat met stoepkrijt geschreven ‘Putin stop killing’. Ze bellen met vader, horen de oorlog op de achtergrond, het zoontje vraagt of papa de volgende keer een filmpje kan maken als de auto weer naar de garage moet. De vader legt uit dat dat nog wel even kan duren, de oorlog is nog maar niet zo voorbij.

’s Avonds is het rustig en stil op straat, de burgerwacht loopt door de buurt. Her en der zitten vrouwen op de stoep of een trappetje. Bij het licht van een spaarzame lantaarn bellen vrouwen lang met het thuisfront.

Mooi verstild portret van het leven ver van de oorlog, die toch ook zo dichtbij is.

 

In the Rearview – Verhalen uit een taxibusje
Het is een eenvoudig en doeltreffend format: je zet mensen achter in een taxi, zet de camera aan en laat ze praten. Gelijk na de Russische invasie in Oekraïne besloot de Poolse filmmaker Maciek Hamela te gaan helpen met de evacuatie. Hij huurde een busje en bracht honderden Oekraïners naar veiliger oorden. Vanuit de achteruitkijkspiegel maken we kennis met de diverse passagiers.

De een praat honderduit, de ander staart somber voor zich uit en zwijgt. Een man neemt afscheid van zijn vrouw en dochters, morgen gaat hij naar het front. Een oudere man is alleen, zijn huis is getroffen door clusterbommen, heeft alles moeten achterlaten, hij kon nog een strijkijzer meenemen. Een zichtbaar getraumatiseerd meisje geeft een handgeschreven opgevouwen briefje aan de chauffeur. Er staat haar geboortedatum en de telefoonnummers van haar vader en moeder op. De passagiers wisselen ervaringen uit, beklagen zich over de woekerprijzen die sommige chauffeurs berekenen. Op de autoradio horen we een reportage over de belegering van Marioepol.

Het busje rijdt langs in puin geschoten dorpen en steden, over door tanks opengereten wegen, wrakken van tanks en auto’s. Als ze langs een water rijden, zegt een jongen tegen zijn zus ‘kijk wat mooi, de zee!’. Als de oorlog is afgelopen, willen ze zeker nog een keer terug. De ellende krijgen we in allerlei gradaties opgediend. Verhalen over verkrachtingen, marteling door de Russen, met vijftig mensen in een kelder wonen die maar op de helft berekend is.

In een buitenwijk van Kyiv wordt een zwarte vrouw de taxibus ingehesen. Ze had een redelijk goed leven opgebouwd met een eigen winkel met Afrikaanse kleding. In de oorlog kijkt niemand naar haar om. Ze belt met haar familie in Kinshasa, Congo. Ze is neergeschoten toen ze gedwongen werd haar auto te verlaten; ze heeft schotwonden in maag en been. Hamela levert haar af bij een ambulance die haar naar een ziekenhuis in Warschau zal brengen.

Bijna achteloos vertelt een vrouw, geredde kat op schoot, het aangrijpende verhaal hoe ze haar man verloor die haar uit een brandend huis redde. Een enkele keer zie je licht optimisme, de zwangere vrouw die droomt over het café dat ze na de oorlog wil beginnen, twee meisjes die onderweg een vriendschap voor het leven sluiten, een familie die herenigd wordt. Sinds februari 2022 is een derde van de bevolking, ruim 4,5 miljoen mensen, het land ontvlucht. In the Rearview schetst een indringend bont geschakeerd palet van die mensen, met achter zich een land in oorlog, en voor zich een uiterst onzekere toekomst.

 

20 Days in Mariupol – Urgente film die gezien moet worden
De Oekraïense filmer en fotograaf Mstyslav Chernov maakte de iconische beelden van de zwangere vrouw Irina die op een brancard uit de in puin geschoten kraamkliniek van Marioepol werd gedragen. Beelden die de hele wereld over gingen, als hét beeld van de barbaarsheid van de Russen. Grote verslagenheid toen bleek dat de baby al was overleden en moeder Irina het uiteindelijk ook niet redde.

Chernov is in Marioepol wanneer Poetin op tv aankondigt dat Rusland een ‘speciale militaire operatie’ tegen Oekraïne is begonnen. Acht jaar eerder, 2014, was hij er ook al bij toen er in de Donbas-oorlog dagenlang slag om Marioepol werd geleverd, maar de stad standhield.

Een uur na de toespraak vallen de eerste bommen. Aan de overkant komt een tank met de letter Z de straat in rijden. Een vrouw in totale paniek spreekt hem aan, waar moet ik naartoe? Chernov bezweert haar ‘ga naar je eigen huis, daar ben je het veiligst, ze schieten niet op burgers’. In die eerste dagen zijn er nog mensen die niet gefilmd willen door opdringerige journalisten: ‘donder op, prostituee!’. Maar wanneer een dag later een 4-jarig meisje zwaargewond het noodhospitaal binnen wordt gedragen, minutenlang gereanimeerd wordt en uiteindelijk een arts haar ogen moet sluiten, is het totaal omgeslagen: ‘film dit, laat zien wat die beesten doen’.

Voor de ellende zijn bijna geen woorden te vinden. De ene schoen vol bloed op de ziekenhuisvloer van de jongen, 14, die beschoten werd toen hij met vrienden aan het voetballen was. De veelzeggendheid van een aan barrels geschoten couveuse. De lijken die in een provisorisch massagraf worden gelegd.

De film laat ook zien hoe mensen onder dergelijke omstandigheden overleven. De heldenmoed van de artsen en verpleegsters en ook terwijl de Russen langzaam maar zeker oprukken en de stad in een wurggreep nemen. Chernov filmt de achtergebleven burgers die geen kant op kunnen, desperaat op zoek zijn naar de laatste levensmiddelen, water en eten.  We zien de plundering van een cosmeticawinkel, opgeschoten knapen, de volkomen overstuurse eigenaresse die ze met hulp van omstanders weet weg te jagen. Chernov spreekt zijn commentaar op gedragen bijna onderkoelde toon.

Je zou 20 Days in Mariupol kunnen zien als een film over oorlogsverslaggeving, hoe journalisten onder barre omstandigheden hun werk moeten doen. Chernov en zijn cameraploeg werken voor Associated Press, met groot gevaar voor eigen leven. ‘Geen enkele illusie wat ze met ons doen als we gepakt worden’ maken ze hun opnamen. Vanaf de zevende verdieping van een ziekenhuis versturen ze de footage tussen de stroomstoringen door met een soms haperende satelliettelefoon. Via de grote netwerken CNN, France 24 en Deutsche Welle gaan ze de hele wereld over en zijn niet zelden de opening van de journaals. We zien ook beelden van de Russische tv die het allemaal als fake news bestempelt. Een Kremlin-woordvoerder weet te melden dat de verschrikkelijke gebeurtenissen met behulp van acteurs in scène zijn gezet.

De belegering komt steeds dichterbij, de Russen nemen de stad meer en meer in een ijzeren greep, niemand kan er meer uit. Na lange onderhandelingen en met behulp van een speciale eenheid van het Oekraïense leger kan de AP-ploeg mee met een konvooi van het Rode Kruis. Met de apparatuur in kleding en onder stoelen en banken verstopt bereiken ze na vijftien roadblocks ongeschonden vrij Oekraïens gebied. Marioepol zou 66 dagen later en ten koste van ruim 25.000 doden in Russische handen vallen.

Je moet af en toe wel een sterke maag hebben om al die ellende allemaal aan te zien en je gedachten gaan onwillekeurig uit naar Gaza nu, maar ook naar Aleppo 2016, de beelden die we kennen uit For Sama. Die film won de prijs een paar jaar geleden. Het is zeer terecht dat 20 Days in Mariupol nu de Audience Award kreeg. Een urgente film die gezien moet worden.

 

We Will Not Fade Away – Weinig perspectief voor jongeren
Andriy, Liza, Ruslan, Lera en Illia zijn tieners die opgroeien in Sanytsia in de regio Loehansk, Oost-Oekraïne. Het is 2019 en de oorlog in de Donbas is al vijf jaar aan de gang. Er is wel constante dreiging maar het front is dertig kilometer verwijderd en het leven is betrekkelijk rustig. Regisseur Alisa Kovalenko besloot een film te maken over jongeren die in die hybride oorlogsomstandigheden opgroeien.

Alle vijf hebben hun dromen en verwachtingen, er is nog een heel leven voor ze. Andriy wil zijn eigen motorfiets bouwen vanaf een ingewikkelde bouwtekening. Zijn grote held is Elon Musk. Hij trekt koperen kabels uit de grond, trekt zich niets aan van de grote borden die aangeven dat er mijnen in de buurt liggen.

In de achtergrond horen we gerommel en schotenwisselingen. Liza wil fotografe worden en doet een fotoshoot met haar vriendin Lera in een half in puin geschoten schoolgebouw. Ruslan mag een paar dagen stage lopen in de mijn, waar zijn vader al jaren op 120 meter diepte aderen steenkool probeert bloot te leggen. Op de mijnschachten die het heuvellandschap domineren, wappert nog fier de Oekraïense vlag.

Illia is de moeilijkste puber van het stel. De ambitie om acteur te worden, kan op weinig enthousiasme rekenen. Zou hij niet beter een vak leren? Zijn moeder houdt hem aan de keukentafel voor ‘Als het je lot is, word je een acteur. Zo niet, dan word je politieagent’.

In de omgeving met die permanente oorlogsdreiging is maar weinig perspectief voor jongeren. ‘Sanytsia No Future’ kalken Lera en Liza op een muur. Het is vooral Andriy die droomt van een ander leven, avonturen beleven, iets van de wereld willen zien. Hij komt in contact met de Oekraïense avonturier Valentyn Shcherbatchev en wordt samen met de anderen uitgenodigd voor een expeditie naar voor hem de ‘mooiste plek op aarde’, de Himalaya. Ze beleven de reis van hun leven, maken lange tochten door het adembenemend berglandschap, raken bevriend met de Nepalese gidsen en begeleiders, planten een Oekraïens vlaggetje in de eeuwige sneeuw op een richel boven een peilloos diep ravijn. De oorlog in de Donbas lijkt nu wel heel ver weg.

Terug in Oekraïne hebben ze een hartverwarmend welkom. Maar een paar dagen later begint de Russische invasie en wordt de gehele regio Loehansk onder de voet gelopen. Het is onmogelijk om nog te filmen en Kovalenko moet haar project opgeven. Ze stelt alles in het werk om met de vijf jongeren in contact te komen, maar slaagt daar slechts gedeeltelijk in. Op de bedwelmende tonen van Radiohead’s ‘Daydreaming’ krijgen we hun lot te lezen, gevlucht naar het buitenland, levend onder Russische bezetting en spoorloos. 

We Will not Fade Away is een indrukwekkende coming of age-film en zou aanmerkelijk beter de openingsfilm van het IDFA kunnen zijn.

 

19 november 2023

 

IDFA 2023 – Deel 1: Openingsfilm
IDFA 2023 – Deel 2: Menselijk leed
IDFA 2023 – Deel 3: Aparte banen
IDFA 2023 – Deel 4: Palestina
IDFA 2023 – Deel 5: Vrouwen: muziek en voetbal
IDFA 2023 – Deel 6: Risiconemers

 

MEER FILMFESTIVAL

IDFA 2023 – Deel 5:
Vrouwen: muziek en voetbal

door Jochum de Graaf

IDFA heeft een naam te verliezen als het gaat over spraakmakende muziekdocumentaires. In vorige edities waren altijd wel een stuk of vijf oorspronkelijke films te zien over artiesten als Sinead O’Connor, David Johansen, Leonard Cohen, Cesária Évora, Velvet Underground, Lou Reed, John Cale en Alanis Morissette. In de editie 2023 blijft het beperkt tot twee films over iconische vrouwelijke rocksterren. Daarnaast was sport eigenlijk nooit een onderwerp voor IDFA, maar nu zijn er ineens twee documentaires over voetbal, vrouwenvoetbal om precies te zijn.

 

Joan Baez: I Am a Noise – Frêle, beeldschone activiste
Het is een mooi rond verhaal over Joan Baez, de iconische zangeres, die al in 1959 haar debuut maakte op het Newport Jazz Festival. We volgen haar op haar afscheidstournee in 2019. Ze is dan 79, zoon Gabriel is drummer en percussionist in haar begeleidingsband. Ze ziet er goed en gezond uit. De spieren worden slapper en ze moet dagelijks de belangrijkste, haar stemband, goed blijven trainen. Joan Baez is bij uitstek een icoon van de jaren zestig, ze was als vriendin degene die Bob Dylan het podium op hielp. Ze ging mee op de legendarische tournee, mei 1965, naar Engeland, waar The Beatles naar het concert kwamen om Bob Dylan te zien.

Joan Baez vertelt smeuïge details over de grote gekte waarmee dat gepaard ging, dat het voor Dylan het begin werd van de wereldroem die tot op de dag van vandaag zijn deel is. Zij zelf voelde zich teleurgesteld in zijn liefde en vertrok gedesillusioneerd naar Frankrijk.

Toen ze later door Dylan werd uitgenodigd mee te doen aan The Rolling Thunder Revue, 1975, beleefde ze die reünie in een roes dankzij veelvuldig gebruik van quaalude.

Hoewel ze in haar lange carrière zo’n veertig albums op haar naam heeft staan, moet ze het niet van een geweldig muzikaal oeuvre hebben, ze haalde nooit een top tien-notering. Haar wereldroem ontstond vooral door geëngageerdheid, haar activisme. De frêle, beeldschone zangeres op blote voeten die bij de grote marsen van de burgerrechtenbeweging aan de zijde van Martin Luther King meeliep van Selma naar Washington en ‘We Shall Overcome’ zong. Uiteraard manifesteerde ze zich in de Vietnamprotesten en de antiracismebeweging. In haar persoonlijk leven betaalde ze daar soms een hoge prijs voor, hoogzwanger van haar eerste kind, werd haar vriend activist David Harris opgepakt en moest de gevangenis in.

Baez had een bijna obsessieve drang de wereld te willen verbeteren. Toen de Vietnamoorlog voorbij was, ging ze vertwijfeld op zoek naar nieuwe goede doelen waar ze zich bij aankon sluiten en kwam uit bij Cambodjaanse kindertehuizen.

Het motto van de film – de uitspraak van Gabriel García Márquez dat ieder mens drie levens heeft: een persoonlijk, publiek en geheim leven – wordt in alle opzichten waargemaakt. Ze citeert uit haar dagboeken, met prachtige animaties van door haar zelf gemaakte tekeningen. Over haar familie: haar vader, een hooggewaardeerd wetenschapper, die misschien wel grensoverschrijdend gedrag jegens zijn dochters vertoonde, haar zus Mimi die net als Joan zangeres was, maar niet bestand tegen het huizenhoge imago van Joan. Over de keren dat ze in haar leven weer opnieuw moest beginnen en er telkens toch weer in slaagde zichzelf uit te vinden. ‘Fare Thee Well’ zingt ze als slotnummer. een innemend portret van een zeer bijzondere vrouw. 

 

Let the Canary Sing – Kort in de schijnwerpers
De carrière van Cyndi Lauper is een soort spiegelbeeld van dat van Joan Baez. Met Girls Just Want to Have Fun en Time After Time scoorde ze megahits, en hoewel ze door artiesten als Boy George de hemel in geprezen wordt voor haar betekenis voor de lhbtq-gemeenschap, is ze een stuk minder activistisch. 

Let the Canary Sing brengt vrij minutieus de onstuimige opkomst van Cyndi Lauper begin jaren tachtig in beeld. De jaren van de girl power, met dat andere feministische rockicoon, Madonna, die de popmuziek voorgoed zou veranderen. Van jongs af aan wist ze dat ze zangeres wilde worden. In haar tienerjaren, een armoedig appartementje in Brooklyn, keek ze avond aan avond naar ‘Queen for a Day’ en imiteerde met oudere zus Ellen, die zelf ook zangaspiraties had, compleet met verkleedpartijen The Beatles. Eenmaal uit huis speelde ze vooral in coverbands. We zien haar een zeer verdienstelijke imitatie van Janis Joplin weggeven.

In 1980 werd ze zangeres bij Blue Angel die je met Lauper erbij een slap aftreksel van Blondie zou kunnen noemen. Haar geweldige stem met enorm bereik en haar zeer dynamische podiumpresentatie trokken al gauw de aandacht van mensen als manager Dave Wolff die haar voorstelde om solo te gaan. Daar moest evenwel een rechtszaak tegen haar eerdere manager aan te pas komen. In het vonnis dat de weg vrijmaakte voor soloartiest Cyndi Lauper sprak de rechter de woorden die de titel van de film werden: ‘let the canary sing’.

De kanarie werd door producer Rick Chertoff op het spoor gezet van ‘Girls Just Want to Have Fun’, een oud nummer van een zekere Robert Hazard. De tekst in die versie ging over meisjes die door mannen worden nagestaard. Geen haar op haar hoofd die er over dacht dit nummer te gaan zingen. Maar na maanden sleutelen en schaven aan tekst en muziek, een procedé dat we op de voet volgen, werd het in een veel uitbundiger uptempo-arrangement een nummer over girls die net als boys op gezette tijden gewoon fun willen hebben. Met die kenmerkende orgelriedel aan het begin en een vrolijke uitbundige clip in de straten van New York werd het meteen een enorme hit. Cyndi Lauper was, in 1983, op haar dertigste een wereldster. Ook de ontwikkeling van haar andere wereldhit ‘Time After Time’ wordt als een soort Top 2000-filmpje uitvoerig in beeld gebracht. Onverbiddelijk hoogtepunt van de film is het adembenemende duet, misschien beter nog zangduel, dat ze met Patti LaBelle uitvecht. Ze cirkelen om elkaar heen.

Eind jaren tachtig was het eigenlijk al weer voorbij. De twee albums na haar succesalbum True Colours flopten. Cyndi Lauper kreeg nog wel een soort tweede leven als artiest, schreef songs voor een Broadway-musical, acteerde in films, maakte reclames en tourde nog wat met haar oude successen.

Het is op dat punt dat de film ook inzakt, eenmaal uit de schijnwerpers larger-than-life was ze niet meer de ongewone, grote artiest die ze ooit was. Ze maakte zich nog wel sterk voor lhbtq-rechten en verandert haar levensmotto in Girls Just Want to Have Fundamental Rights. Maar het is niet meer met de energie en de power van de kanarie die net uit haar kooi bevrijd was.

 

Copa 71 – Eerste wereldkampioenschap vrouwenvoetbal
Het is met 110.000 toeschouwers nog steeds het allergrootste sportevenement voor vrouwen dat ooit heeft plaatsgevonden. Juli 1971 vond in het befaamde Aztekenstadion van Mexico Stad de finale van het eerste wereldkampioenschap vrouwenvoetbal plaats, georganiseerd door het Mexicaanse bedrijfsleven uit enthousiasme voor het geweldige mannentoernooi van het jaar daarvoor toen Brazilië met Pelé de wereldcup won. Hoewel, een officieel wereldkampioenschap werd het nooit.

In de masculiene voetbalwereld werd er met dedain op de spaarzame landen waar vrouwenvoetbal ontluikte neergekeken. En voor de FIFA met oerconservatieve bestuurders als de Britse oud-scheidsrechter Sir Stanley Rous was er geen denken aan dat zo’n wild georganiseerd toernooi erkend zou worden. Natuurlijk komen de vele mannenbezwaren tegen vrouwenvoetbal voorbij, culminerend in de bruuske vraag van een tv-verslaggever aan een verbijsterde Engelse speelster ‘Why is a nice girl like you playing football?’ De enige vergelijking die ik nog niet gehoord was dat voetballende vrouwen op honden lijken die op hun achterpoten lopen.

Aan de Copa 71 deden slechts zes landen mee: Argentinië, Frankrijk, Mexico, Engeland, Italië en Denemarken, die geen van allen kwalificatiewedstrijden hoefden te spelen. We zien de korrelige beelden, het was het eerste toernooi dat op kleuren-tv werd uitgezonden. De Italiaanse oud-international Camela Verano herinnert zich het uiterst vijandige thuispubliek in de wedstrijd tegen Mexico. Het was een harde wedstrijd met roekeloze overtredingen, elleboogjes, tien minuten voor tijd gestaakt. Op weg naar het stadion werd de bus van Denemarken belaagd, de nacht voorafgaand hadden Mexicaanse fans de hele nacht lawaai voor het hotel gemaakt om hen uit de slaap te houden.

De sfeer in het stadion is geweldig, opwindend, spanning, enthousiast, maar zeker ook sportief. De commentator kijkt de volgepakte tribunes af en stelt vast dat de blote hemel nauwelijks zichtbaar is. De regie concentreert zich op de sterspelers Alicia Vargas aan de Mexicaanse kant en op Lene Nielsen aan Deense kant. Wanneer de Denen een groot veldoverwicht hebben, wordt fijntjes opgemerkt dat zij gemiddeld 1.70 meter lang zijn, terwijl de Mexicaanse vrouwen gemiddeld maar 1.54 meten. Denemarken wint vrij eenvoudig met drie goals van Susanne Augustesen. Ze maken een fantastische ereronde door het stadion.

En dan treedt er een grote stilte op voor de deelnemende teams. Op de luchthaven van Kopenhagen staan nog wel een paar honderd fans te juichen wanneer hun heldinnen met sombrero’s het vliegtuig uitkomen. In Buenos Aires, Rome, een enkel familielid, maar in Londen stond er niemand. Ze hadden geen wedstrijd gewonnen, de tabloids hadden hun prestaties volkomen belachelijk gemaakt. De Engelse speelsters verlieten de luchthaven via een zijdeur, voelden zich vernederd. Oud-international Carol Wilson durfde er pas vijftig jaar later vanwege de documentaire over te praten.

Totdat de tenniszusters Serena en Venus Williams een paar jaar geleden het ongehoorde verhaal hoorden en besloten er een documentaire over te laten maken. De sterren van tegenwoordig, als Brandi Chastain, verwonderen zich zeer dat het zo lang geduurd heeft voor dit grootste vrouwensportevenement ooit aan de vergetelheid werd ontrukt. Copa 71 is een goed gemaakte voetnoot in de geschiedenis van het vrouwenvoetbal.

 

… ned, tassot, yossot … – ‘Ons Nationale Vrouwen Voetbalteam’
Als je een film over Noord-Koreaanse voetbalsters, hana, dul, sed (een, twee, drie) noemt, is het vrij logische vervolg ned, tassot, yossot (vier, vijf, zes). De Oostenrijkse documentairemaker Brigitte Weich portretteerde in 2009 vier speelsters van het succesvolle Noord-Koreaanse vrouwenvoetbalteam dat twee keer de Asian Cup won en in eigen land mateloos populair werd. In ned, tassot, yosssot zitten Ri Jon Hi (rugnummer 1), Ra Mi Ae (rugnummer 6), Jin Ryol Hi (rugnummer 10) en Ri Hyang Ok (rugnummer 19) met elkaar aan tafel en halen herinneringen op aan hun roemrijke carrière en wat het hen bracht in het verdere leven. We bezoeken locaties waar hana dul sed is opgenomen, zien archiefbeelden van trainingen, een enkel wedstrijdfragment, gaan op bezoek in de televisiestudio waar gebaseerd op hun levens de populaire serie ‘Ons Nationale Vrouwen Voetbalteam’ werd opgenomen.

We rijden door het weidse Pyongyang, lange scènes met de lange brede wegen zonder middenstreep, zonder files, de verkeersagente die op het kruispunt precies een auto laat stoppen, langs enorme pleinen waar voor parades wordt geoefend, drommen mensen die langs de kant van de weg lopen, onderweg naar ergens.

Opvallend ook de vele leuzen op gebouwen of zomaar langs de weg: ‘Long Live the Democratic People’s Republic of Korea’, ‘Long Live our Great Leader Kim Jong Il (dat was in 2009 nog zo)’, ‘Let Us Follow the Great General with 10 million Miles’ of de aansporing ‘Let Us Breed More Pigs On Every Farm’. Allemaal ook in het Engels in het gesloten land waar zeker na corona nog maar weinig buitenlanders komen.

De voetbalheldinnen vertellen hoe sterk hun spirit, de wil om te winnen was, hun strijd voor volk en volk en vaderland. Ze betuigen uitvoerig lippendienst aan het regime, hun Grote Leider die ook in de jaren van de Arduous March, de aanduiding voor de grote hongersnood van de jaren tien, voorbereidde op een glorieuze toekomst. De ontroering die zich van hen meester maakt wanneer ze van de Geliefde Leider een traditionele Koreaanse jurk uitgereikt krijgen omdat ze het hele jaar in van die sportkledij hebben moeten lopen. Ze bespreken hun liefdesleven en het krijgen van kinderen. Twee van de vier zijn vrij openhartig over de abortus die ze hebben ondergaan. Wederkerende vraag is ook in oude fragmenten hoe ze hun toekomst zouden zien. Ze hebben alle vier de ambitie om in de sportwereld actief te blijven. Rugnummer 1 is nog steeds keeperstrainer, rugnummers 6 en 10 werken voor de Noord-Koreaanse voetbalbond en rugnummer 19, die altijd al riep dat ze arbiter wilde worden, heeft haar droom meer dan waargemaakt. Zij was de eerste Noord-Koreaanse scheidsrechter op de WK Vrouwen 2015 en 2019. 

Ned, tassot, yossot biedt een aardig inkijkje in het alledaagse leven van bevoorrechte sporthelden in de totalitaire Noord-Koreaanse dictatuur. Maar van een vervolgfilm ilgob, yodol, ahob hoeft het niet te komen.

 

17 november 2023

 

IDFA 2023 – Deel 1: Openingsfilm
IDFA 2023 – Deel 2: Menselijk leed
IDFA 2023 – Deel 3: Aparte banen
IDFA 2023 – Deel 4: Palestina
IDFA 2023 – Deel 6: Risiconemers
IDFA 2023 – Deel 7: Oekraïne

 

MEER FILMFESTIVAL

IDFA 2023 – Deel 4:
Palestina

door Jochum de Graaf

Ruim een maand na het begin van de oorlog tussen Israël en Hamas kun je natuurlijk geen actuele documentaires verwachten. Maar op het IDFA zijn vrijwel ieder jaar Palestijnse films of films over het Palestijnse vraagstuk te zien.

Tijdens de openingsavond 9 november in Carré sprongen demonstranten op het toneel die de omstreden leus ‘From the river tot he sea, Palestine will be free’, ophingen. Artistiek directeur Orwa Nyrabia reageerde daar niet direct adequaat op, leek eerst in te stemmen, maar nam dezelfde avond nog uitgebreid afstand daarvan. Beide uitingen kwamen hem en IDFA op felle kritiek van alle kanten in deze zeer beladen en sterk gepolariseerde discussie te staan. Het Palestijnse Film Instituut besloot uit protest tegen de lauwe opstelling van de IDFA-directie alle activiteiten tijdens het festival af te gelasten en een aantal filmmakers, waaronder het Palestijnse jurylid Basma al-Shariff, trok haar films terug uit het programma.

Eerlijk gezegd ontgaat mij hoe hiermee de Palestijnse zaak gediend zou zijn en de impact op de publieke opinie lijkt me ook zeer gering. Een filmfestival als IDFA is toch eerst en vooral een podium waar documentairemakers tonen hoe volgens hen de wereld in elkaar steekt en daarover het debat met elkaar en het publiek aan kunnen gaan. Wat dat betreft biedt het Palestina-programma voldoende aanknopingspunten.

 

Bye Bye Tiberias – Eeuwig trauma van leven in ballingschap
Bye Bye Tiberias, halverwege het festival bovenaan de lijst voor de Audience Award, is gecentreerd rond de gevierde Frans-Palestijnse actrice Hiam Abbass (o.a. Marcia, derde vrouw van Logan Roy in HBO-hitserie Succession). Op haar twintigste verliet ze als eerste van haar familie het voornamelijk door Arabische moslims bewoonde dorp Deir Hanna in Galilea, Noord-Israël, om haar droom actrice te worden in Europa na te jagen. Eenmaal geslaagd keert ze nog iedere zomer terug naar haar geboortegrond, naar haar familie, haar moeder, grootmoeder en zeven zussen die achterbleven.

Van jongs af aan neemt ze haar in Parijs geboren dochter Lina mee, die intussen in de dertig besluit met deze film een zoektocht naar haar afkomst te ondernemen. We zien beelden van 1948, de onder Palestijnen genoemde ‘nakba’, ofwel ramp, waarbij de familie uit de buurt van Nazareth van al haar bezitten werd verdreven. De grootvader die zich tot in lengte van jaren afvroeg waar zijn koe en zijn ezel waren gebleven. Bijzondere beelden van de bruiloft van Butheyna, een van de zussen van Hiam, ergens in de jaren tachtig. Het hele dorp is uitgelopen, aan het slot zingen ze patriottische Palestijnse liederen. Aan de oever van het meer van Tiberias, hoofdplaats van Galilea, wijst ze op de strategische positie, aan de noordkant de Golanhoogten van Libanon, oostelijk ligt Syrië en zuidoostelijk zie je nog iets van Jordanië. En daar, bovenop de heuvels is de laatste jaren een aantal Joodse nederzettingen verrezen, altijd bovenop de heuvel zodat ze de omgeving kunnen overzien. Hiam onderhoudt goed contact met haar moeder, vertelt over haar liefdes, haar scheiding van haar eerste man Michael. Ze vertelt lachend dat ze op haar 57ste van haar moeder te horen kreeg dat ze de volgende keer met een moslim thuis zou moeten komen. En de zussen komen uitgebreid in beeld, stuk voor stuk sterke vrouwen die hun loy in eigen handen genomen hebben.

Bye Bye Tiberias is een bij tijd en wijle ontroerend verhaal over het eeuwige trauma van het leven in ballingschap, over het volgen van je ambitie, de ontworsteling aan de patriarchale Palestijnse samenleving, over schuldgevoel, liefde en spijt maar vooral ook hoe belangrijk het is om je eigen geschiedenis te onderzoeken en nooit te vergeten waar je vandaan komt. 

 

Three Promises – Moeder met camera
Kerst 2000. Bij de familie Srouji, een seculier Palestijns middenklassengezin uit Beit Jala op de West Bank, lijkt het allemaal pais en vree. De Kerstman komt langs met de cadeautjes. Een paar maanden later is het echter heel andere koek: de tweede intifada, Palestijnse opstand tegen de Israëlische bezetting, is uitgebroken en het Israëlische leger reageert met harde vergeldingsacties. Vanuit de donkere huiskamer, de elektra is uitgevallen, kijken vader Karim, moeder Suha, dochter Dima en zoon Youssef naar de lichtkogels en vuurflitsen in de verte, boven Bethlehem, het lijkt wel Oud en Nieuw.

Suha Khamis is in die jaren begonnen met het filmen van haar gezin, de nog jonge kinderen in de weer met speelgoed, verjaardagsfeestjes, de grootouders die vaak over de vloer komen. Maar allengs komt de oorlog dichter en dichterbij, bominslagen vlakbij. Ze legt vast dat ze moeten schuilen onder de trap, later zich alleen beneden in de kelder met z’n allen onder wat dekens en schaars kaarslicht nog veilig voelen. De situatie wordt steeds bedreigender, ze staan doodsangsten uit en Suha doet tot driemaal toe – hoewel niet-religieus – de belofte aan God dat wanneer ze dit allemaal zullen overleven ze de kinderen mee zal nemen en naar het buitenland zal vertrekken. Uiteindelijk nemen ze de stap en verlaten ze de bezette West Bank.

Zoon Youssef ontdekte in 2017 het archiefmateriaal en interviewt zijn moeder wat voor impact die gebeurtenissen destijds op hun gezin hadden en hoe dat nog steeds doorwerkt. Het gesprek vindt plaats in de tuin van het huis ergens op de West Bank waar zij na dertien jaar buitenland is teruggekeerd. Je vraagt je dan onmiddellijk af hoe het nu op dit moment met iedereen is.

Three Promises is een mooi intiem portret van een moeder met een camera, het opgroeien onder de Israëlische bezetting en in wat wijder verband een kleine geschiedenis van het Palestijnse volk.

 

Life is Beautiful – Permanente verblijfsstatus in Noorwegen
Regisseur Mohamed Jabaly maakte op het IDFA 2016 diepe indruk met zijn film Ambulance, een documentaire over de 51 dagen die hij als filmende bijrijder meereed op een ambulance tijdens de Gaza-oorlog van 2014. De ontreddering, paniek, het verdriet, de woede, het afgrijzen over het verschrikkelijke leed, de huilende mannen bij de zoveelste begrafenis, de hartverscheurende beelden van de spelende jongetjes die op het strand door Israëlisch vuur omkomen.

In 2014 kreeg Jabaly een uitnodiging voor een conferentie in Tromsø, noordelijk Noorwegen, boven de Poolcirkel. Hij heeft een visum voor een maand, maar kan daarna niet terugkeren naar Gaza. De grensovergang bij Rafa, de enige toegangsweg over land vanuit Egypte naar het zuiden van de Gazastrook ,is hermetisch afgesloten. Het zou uiteindelijk zeven jaar duren voor hij weer zijn familie en vrienden in zijn armen kon sluiten. In die jaren doet hij verwoede pogingen om aan een verblijfsstatus te komen, als stateloze mag hij volgens de Noorse wet niet reizen, maar moet anderzijds op termijn toch het land verlaten.

Intussen raakt hij redelijk ingeburgerd in Tromsø en maakt de nodige vrienden in de Noorse filmscène. Beelden van de overweldigende natuur in Noorwegen zijn natuurlijk onontkoombaar en dat hij leert langlaufen levert een paar leuke scènes op. We krijgen ook beelden van Gaza te zien, hoe hij als autodidact de stad leert filmen, zijn ambitie om een filmschool te starten waar hij jong talent wil gaan opleiden en dat hij uiteindelijk na zeven jaar met heel veel getraineer de grens mag oversteken en zijn vrienden en familie weer in de armen kan sluiten. Je vraagt je dan vanzelfsprekend af hoe het er daar nu uitziet en je koestert geen enkele illusie over de humanitaire catastrofe die zich daar voltrekt.

Maar Life is Beautiful is voor het overige een tamelijk vlak verhaal waarin het accent ligt op de jarenlange procedure om in Noorwegen te kunnen blijven, met telkens weer uitstel, protest aantekenen tegen besluiten, steuncomités oprichten, rechtszaak aanspannen, advocaat inschakelen en opnieuw wachten op een definitieve beschikking. Je kunt je ook wel wat voorstellen bij de grote sympathie die hij bij Noorse vrienden weet op te wekken; er staat een enorm ontvangstcomité wanneer hij weer in Tromsø terugkeert en eindelijk een permanente verblijfsstatus heeft gekregen. Maar een duidelijke point zit er niet in de film. Je kunt zien dat hij overvallen door de oorlog tussen Israël en Hamas geworsteld heeft met het einde. De film kwam pas een week voor de wereldpremière op IDFA af.

In zijn slottoespraak daarbij, waar het veel ging over de pijn die iedereen voelt en zijn leven beheerst, gaf hij een kleine twist aan de veel bekritiseerde leus ‘from the river to the sea’. Die zou niet alleen voor Palestijnen moeten gelden, maar ook voor alle Joden, alle mensen die daar zijn, dat ze in alle vrijheid met elkaar zouden moeten leven. Wellicht krijgt of neemt hij nog de gelegenheid om een dergelijke boodschap in de film uit te dragen.

 

Arna’s Children – Theater in het kamp
Vlak voor het begin van Arna’s Children afgelopen weekend hield producent Osnat Trabelsi een emotionele toespraak. 7 oktober verloor ze een van haar meest dierbare familieleden door het afgrijselijke geweld van Hamas. In haar toespraak memoreert ze ook de nooit opgehelderde moord op regisseur Juliano Mer-Khamis door een gemaskerde schutter in Jenin op de West Bank. Arna’s Children werd al in 2003 op IDFA vertoond, maakte toen diepe indruk, maar is nu ineens weer uiterst actueel.

In de openingsscène zien we een oudere vrouw fel gesticulerend en roepend bij een vredesdemonstratie van Palestijnen en Israëliërs. Ze heeft een keffiyeh op haar hoofd, moedigt de passerende automobilisten aan fel te claxonneren. De vrouw is Arna Mer-Khamis, een Joodse activiste getrouwd met een Palestijn en lid van de communistische Maki. De keffiyeh bedekt haar kale hoofd, ze heeft terminale kanker.  Arna heeft in het vluchtelingenkamp van Jenin een theater opgericht waar kinderen uit het kamp hun dagelijkse sores even kunnen vergeten en leren zich te uiten. We zien met hoeveel liefde en toewijding ze de kinderen laat acteren, dat ze honden en katten spelen, de opdracht krijgen hun Engelse leraar te imiteren, een kostuumdrama maken en uitvoeren over een prinses en een koning. Wanneer ze van een Zweedse organisatie een alternatieve Nobelprijs krijgt, wendt ze het prijzengeld aan om een fysiek theater midden in het kamp te laten bouwen.

Een Israëlische cameraploeg komt een reportage maken, Arna wordt wereldberoemd in het Midden Oosten. Maar het is een aflopende zaak voor haar, als ze na een paar jaar voor het laatst naar het kamp mag gaan, volgt een overweldigend emotioneel afscheid. Het is de tijd van Rabin en Arafat, de Oslo-akkoorden, er gloort enige hoop in het Midden-Oosten.

Maar na de moord op Rabin eindigt langzamerhand het vredesproces in een stille dood. Begin 2000 breekt de tweede intifada uit en in 2002 vindt de twaalf dagen durende ‘Slag om Jenin’ plaats, vooral rond het vluchtelingenkamp. Arna’s zoon, regisseur Juliano Mer-Khamis, die een tijdje haar werk heeft overgenomen tot het theater door de Israëli’s gedwongen werd te sluiten, gaat op zoek naar de jongeren die we op beelden een jaar of vijf daarvoor nog vrolijk op het toneel zagen. Bijna zonder uitzondering hadden ze een aandeel in de heftige strijd. Ashraf, Mahmoud, Abod en Zakharia vertellen krijgshaftige verhalen.

Sommigen waren commandant van een strijdersgroep, van de 52 Palestijnse doden waren er drie die op de theaterschool actief waren. We zien de afscheidsvideo van Yousef en Nidal die zwaar bewapend in een jeep naar het centrum van de stad reden, en in het wilde weg vier mensen wisten te vermoorden voor ze zelf door het Israëlische leger werden gedood. Affiches met hun foto als martelaar worden op de muur van het kamp geplakt. Een ander groepje heeft felle discussies of ze hadden moeten doorvechten tot het einde of dat het toch beter is dat ze zich hebben overgegeven, tijdelijk.

Ze hebben de bittere strijd verloren en verwijderen de boobytraps die ze rond het kamp hebben aangebracht. Maar de volgende generatie staat al klaar. In de slotscène staan een stuk of tien jongetjes van 7,8, 9 jaar op de puinhopen net buiten het kamp. Ze heffen krijgshaftige liederen aan, dat ze de wandaden tegen hun broeders zullen wraken, dat ze voor altijd samen zullen blijven vechten en strijden voor de Palestijnse zaak. Het stemt zeer somber.

 

15 november 2023

 

IDFA 2023 – Deel 1: Openingsfilm
IDFA 2023 – Deel 2: Menselijk leed
IDFA 2023 – Deel 3: Aparte banen
IDFA 2023 – Deel 5: Vrouwen: muziek en voetbal
IDFA 2023 – Deel 6: Risiconemers
IDFA 2023 – Deel 7: Oekraïne

 

MEER FILMFESTIVAL