***
recensie Babi Yar. Context
Kroniek van een oorlog in de Oekraïne
door Jochum de Graaf
Babi Yar. Context vertelt het verhaal van een van de grootste massamoordaanslagen op Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog en hoe dat ook in de Sovjettijd lange tijd verzwegen werd. Het monument voor Babi Jar in het centrum van Kiev werd eind februari, in de eerste dagen van de oorlog, bij een Russisch bombardement vernield.
Met het (her)uitbrengen van eerst Donbass en nu Babi Yar. Context van de grote Oekraïense documentairemaker Sergei Loznitsa wordt de oorlog in Oekraïne van een uitgebreide context voorzien. Donbass, de mozaïekfilm over de onder Russische regie afgescheiden republiekjes Loegansk en Donetsk, liet zien hoe de perverse cocktail van geweld, vernedering, intimidatie, haatcampagnes, verspreiding van nepnieuws van Poetins regime werkt.
Vijfde colonne
In 1952 besluit de gemeente Kiev dat er over het terrein industrieel afval geloosd mag worden. In later jaren verrijzen er flats. Daarna herinnert er nog maar weinig aan het ravijn vlakbij Kiev waar op twee dagen in september 1942 maar liefst 33.771 Joden door de nazi’s werden doodgeschoten.
In zijn kenmerkende, gedragen en uiterst zorgvuldige stijl laat Sergei Loznitsa in Babi Yar. Context zien hoe het zover heeft kunnen komen, de beelden voor zichzelf sprekend. Beelden van het uitbreken van de oorlog, de beschieting van de brug over de Dnjepr bij Kiev, de inname van Lemberg (Lvov/Lviv) in juni 1941 door de Duitsers, de toejuichingen van de plaatselijke bevolking voor de Wehrmacht, de enthousiaste ontvangst die bevelhebber Frank ten deel valt.
De Joden werden als vijfde colonne, Sovjet-sympathisanten, gezien. Loznitsa toont verontrustende beelden van mensen die door hun buren worden geslagen, uitgekleed en door de straten gesleept. Na hevige gevechten in augustus en september wordt Kiev ingenomen en ook daar worden de Joden voor zowel de bezetter als de plaatselijke bevolking als zondebok aangemerkt. Ze moesten zich melden bij de Ortskommandatur en gemakkelijk zittende kleding aandoen. Op 29 en 30 september worden ze aan de rand van het ravijn, destijds net buiten de stad, gebracht en genadeloos neergeknald.
Schokkend
Een week later wordt er in Kiev een triomfantelijke parade gehouden. Schokkend is de totale onverschilligheid van de duizenden toeschouwers, die toch geweten moeten hebben van de gruweldaad die zich in hun achtertuin afspeelde. In mei 1943 herovert het Rode Leger eerst Kiev en vervolgens Lemberg en zien we hoe de bevolking de nieuwe bevrijders toejuicht. Kort daarop worden de eerste internationale journalisten in Babi Jar rondgeleid.
In 1946 start het tribunaal tegen de Duitse oorlogsmisdadigers. We zien de indrukwekkende getuigenis van actrice Dina Pronicheva ,die zich vanaf 9 uur ’s ochtends in het ravijn schuil wist te houden om zich aan het eind van de middag langzaam door de berg lijken een weg omhoog te banen. We staren minutenlang naar de in eerste aanleg ontwijkende en emotieloze bekentenis van soldaat Hans Isenmann dat hij iets van 120 Joden heeft vermoord.
En dan die niet minder schokkende beelden van de openbare executie van dertien schuldig bevonden oorlogsmisdadigers. De bungelende lijken op het centrale plein tegen de achtergrond van het verwoeste Kiev en de tienduizenden toegestroomde inwoners die getuige zijn van de ophanging blijven nog wel even op je netvlies hangen.
Focus
In zijn beste documentaires als State Funeral, The Event en Maidan laat Loznitsa ons met zijn meesterlijke montage van lang verborgen archiefmateriaal de loop van de geschiedenis zien. Door zijn scherpe focus op verbazingwekkende, meedogenloze details komt de betreffende gebeurtenis vervolgens uiterst scherp tot leven. Babi Yar. Context heeft echter een minder sterke focus.
Ongetwijfeld heeft de terreurdaad van Babi Jar context nodig, maar in deze film waaiert die nogal breed uit. De bezetting en later weer herovering van Lviv en Kyiv worden als een soort oorlogsreportages breed uitgemeten. Van het ravijn krijgen we weliswaar een aantal aangrijpend verstilde beelden te zien, maar het is eerder een bescheiden fotoreportage achteraf. Babi Yar. Context is daarmee vooral een wijdlopige kroniek van de Tweede Wereldoorlog in de Oekraïne, met Babi Jar als uitwas.
20 april 2022
