*****
recensie In the Crosswind
Wat is vrijheid waard wanneer je haar betaalt met eenzaamheid?
door Ralph Evers
In the Crosswind is opgedragen aan de 40.000 Balten die in juni 1941 onder het regiem van Josef Stalin werden gedeporteerd naar Siberië.
Uiteindelijk worden een kleine 600.000 Balten gedeporteerd tijdens het regime van Stalin. Slechts enkelen keren huiswaarts. Regisseur Martti Helde toont hoe het alledaagse leven meer en meer een echo uit het verleden wordt. Hij weet dit echter op een zeldzaam esthetische wijze te brengen. Los van de opening en het slot van de film, die een melancholisch, poëtisch verlangen naar een bijna paradijselijk Land van Ooit tonen, is de ellende verstild in prachtige en vernuftige tableaux vivants. De geluidsband die een deel van het verhaal vertelt samen met een voice-over wordt uiterst effectief ondersteund door een soundtrack die doet denken aan het betere werk van landgenoot Arvo Pärt.
In de verstilde, contemplatieve vertelling zit een doorvoelde ervaring: in gevangenschap houdt het leven, de spontaniteit van het alledaagse, op. Niet alleen je leven en vrijheid is afgepakt, ook je tijd. De vertraging van de tijd geeft je als kijker een indruk hoe het is om die ontastbare vrijheden kwijt te zijn. Tegelijkertijd loutert de vertraging de ellende, mede door de meditatieve esthetiek die op het witte doek voorbij stroomt.
Persoonlijk document
De documentaire die Helde eerder over dit onderwerp maakte, won op het Thessaloniki documentairefilmfestival de hoofdprijs, waarna hem geadviseerd werd dit verhaal te verfilmen. Een persoonlijk project, gezien de opa van Helde onder de gedeporteerden was. Het merendeel van de verhaallijn komt uit de eigen familiegeschiedenis, aangevuld met andere overgebleven verhalen.
De mannen werden naar gevangenkampen gestuurd, de vrouwen en kinderen naar de kolchozen, collectieve boerderijen. De omstandigheden waren echter zo slecht dat een grote meerderheid overleed aan ondervoeding, ziekte of uitputting. Aan de hand van de brieven van Erna (de vrouwelijke hoofdpersoon) aan haar man Heldur is deze film geconstrueerd.
Troost
In de overpeinzingen van de voice-over (Erna) wisselen de realiteit en feiten zich af met filosofische invallen. Hoe om te gaan met de erbarmelijke omstandigheden? Hoe te oordelen wanneer iemand een relatie begint met een bewaker? Hoe de dood van je dierbaren te verwerken temidden van de alomvattende ellende?
Haar bespiegelingen worden fraai ondersteund met beelden vol symboliek. In één van haar belangrijkste lessen klinkt het denken van Tsvetan Todorov door: wat is vrijheid waard wanneer je haar betaalt met eenzaamheid? In deze vraag komt de haast onverteerbare realiteit naar voren. Die dient zich aan wanneer na jaren van ellende en onderdrukking de reis naar het thuisland in zicht komt. En wat nu, wanneer eenmaal thuisgekomen, je erachter komt dat je dierbaren niet meer thuiskomen?
Dan resten de herinneringen van hoe iemand het koord van je jurk vastknoopte of hoe iemands stem klonk. De geur van de bloemen die je kreeg, meegevoerd door de wind. Herinneringen die vanuit een andere windrichting uiteindelijk aankomen bij je eigen windrichting, als troost.
30 april 2017