Botón de nácar, El

****

recensie  El botón de nácar

Het geheugen van water

door George Vermij

Na het schitterende filmessay Nostalgia for the Light uit 2010 komt de Chileense regisseur Patricio Guzmán nu met El botón de nácar. Beide films richten zich in eerste instantie op de onwerkelijke natuur van Guzmáns geboorteland om daarna subtiel in te gaan op het traumatische verleden van Chili.

Dat de geschiedenis wordt geschreven door de overwinnaars is een uitspraak die voor velen klinkt als een cliché. Voor Patricio Guzmán is het echter een lijfspreuk die in zijn films keer op keer wordt benadrukt. Een constante in zijn lange carrière is de pijnlijke en gewelddadige geschiedenis van Chili. Guzmán maakte een actief deel uit van die geschiedenis en documenteerde in zijn indrukwekkende documentaire-epos La Batalla de Chile (1975) hoe Salvador Allende aan de macht kwam en het land probeerde te veranderen.

El botón de nácar

Met zijn crew filmde hij ter plekke de situatie en registreerde hij hoe verschillende bevolkingsgroepen reageerden op Allende’s hervormingen. Hij was er ook bij toen er een einde kwam aan de democratie en het presidentiële paleis gebombardeerd werd door militairen. Guzmán vluchtte het land uit, maar bleef films maken terwijl Pinochet de macht overnam en de mensen die meehielpen aan La Batalla de Chile spoorloos verdwenen.

Allende en Pinochet
Nadat Chili weer democratisch werd, bleef Guzmán films maken over Pinochet en Allende. Hij voelde zich verantwoordelijk om te blijven getuigen en een stem te geven aan diegenen die door de dictatuur waren weggevaagd. Ondanks die achterliggende plicht is Guzmán vanaf Nostalgia for the Light op een andere manier te werk gegaan. Voor die film hanteerde hij de associatieve vorm van de essayfilm waarbij verschillende elementen door gedachten en overpeinzingen aan elkaar worden verbonden.

Deels beïnvloed door de cinema van zijn vriend, de inmiddels overleden Chris Marker, en op momenten vergelijkbaar met de ambitieuze tv-essays die Wim Kayzer voor de VPRO maakte zoals Vertrouwd en o zo vreemd en Nauwgezet en wanhopig. In Nostalgia for the Light ging Guzmán uit van het heelal en zijn jeugdherinneringen over het zien van de immense sterrenhemel en verbond die fascinatie op een pakkende wijze met de geschiedenis.

El botón de nácar

Water en zee
El botón de nácar hanteert een vergelijkbare methode. Het water en de zee vormen de eerste onderwerpen van Guzmáns overpeinzingen die hij in voice-over met de kijker deelt. Hoe is het bijvoorbeeld mogelijk dat Chili met zijn eindeloze kust eigenlijk geen band heeft met de zee en oceaan? Historici en dichters komen aan het woord. Vervolgens focust Guzmán zich op een specifieke plek: de onherbergzame, maar ook prachtige natuur van Tierra del Feugo. De film vertelt het verhaal van de inheemse indiaanse bewoners die in kleine bootjes de woeste en ijzige zee trotseerden en de eilanden afvoeren. Mysterieuze en pakkende oude foto’s tonen de stammen die vaak zonder kleding leefden op onvoorstelbaar koude plekken.

Deze indianen die een manier hadden gevonden om te overleven in een onherbergzaam gebied, werden geleidelijk de slachtoffers van de moderne tijd. Ze werden vermoord nadat de gebieden werden verdeeld door grootgrondbezitters. Ziekte en alcoholisme decimeerden de stammen verder, terwijl het gebied in snel tempo werd ontgonnen door de westerse beschaving. Guzmán laat de kleine groep van nazaten aan het woord en vraagt ze om woorden van hun stervende taal uit te spreken. Een manier om hun cultuur nog vast te leggen en levend te houden terwijl die langzaamaan volledig zal vergaan.

Overblijfselen en bewijzen
Natuurlijk komt de dictatuur ook aan bod. Pinochet liet een concentratiekamp bouwen op een afgelegen eiland bij Tierra del Feugo. De lijken van de door martelingen verminkte gevangenen werden door helikopters over de zee vervoerd waarna ze in het water werden gegooid. Guzmán gaat net als in Nostalgia for the Light op zoek naar de restanten van de vermisten. In de onmetelijke weidsheid van de Stille Oceaan lukt het hem om nog kleine sporen te vinden. Het zijn de bescheiden overblijfselen en laatste bewijzen van diegenen die zijn vergeten door de geschiedenis.

El botón de nácar

Guzmáns onophoudelijke drang om te blijven zoeken en getuigen tegenover de grootse onverschilligheid van de natuur en het onvermijdelijke verstrijken van de tijd geeft El botón de nácar zijn kracht. Je weet dat het een onmogelijk project is om de fouten en misdaden van het verleden ongedaan te maken. Uiteindelijk zien wij maar een deel van een groter verhaal dat wij nooit helemaal zullen doorgronden. Maar voor Guzmán biedt film nog op bescheiden manier hoop door te werken als een collectief geheugen.

Door prachtige beelden en woorden is het nog mogelijk om te getuigen over het tragische lot van de verliezers. En je weet dat Guzmán zich ongetwijfeld tot aan zijn dood zal wijden aan het vertellen van al die vergeten verhalen en geschiedenissen om zo dichter bij een soort waarheid te komen. Na het zien van El botón de nácar wens je deze 74-jarige filmmaker nog vele productieve jaren toe zodat hij de kijker kan blijven verrassen met zijn meelevende en aangrijpende visie op de geschiedenis.

11 januari 2016

 

 

MEER RECENSIES