****
recensie Werk ohne Autor
Authenticiteit versus het collectief
door Ries Jacobs
Al tijdens de Tweede Wereldoorlog maakte Hollywood de eerste films over helden die het opnamen tegen nazi’s. Daarna volgden vele honderden producties over dit onderwerp. Kun je dan nu nog een originele film maken over de periode 1933-1945?
Op veertien juli 1933, enkele maanden nadat Hitler aan de macht kwam in Duitsland, trad de Sterilisatiewet in werking. Ongeveer vierhonderdduizend mensen met een beperking of een mentale stoornis zijn na de invoering van deze wet tegen hun wil gesteriliseerd. Velen van hen zijn later systematisch vermoord. Dit tot nu toe nauwelijks in de cinema belichtte thema is het uitgangspunt van Werk ohne Author, ook uitgebracht onder de Engelse titel Never Look Away.
Kurt Barnert is nog een kind als zijn tante Elisabeth wordt opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. “Kijk niet weg”, zijn de laatste woorden van Elisabeth aan Kurt voordat ziekenbroeders haar wegvoeren. Ze zullen elkaar nooit meer zien. Elisabeth wordt aangemerkt als geestesziek en jaren later vermoord. Na de oorlog is Kurt student aan een kunstacademie in de DDR en krijgt hij een relatie met de dochter van de man die verantwoordelijk is voor de dood van zijn tante.
Manipulerende familiepatriarch
Na zijn vermakelijke Hollywooduitstapje The Tourist keert regisseur Florian Henckel von Donnersmarck met Werk ohne Author terug naar zijn vaderland. Voor zijn gang naar Amerika werkte hij in het Oscarwinnende drama Das Leben der Anderen met hoofdrolspeler Sebastiaan Koch. De samenwerking pakt opnieuw goed uit. Koch speelt een manipulerende familiepatriarch en gewetenloze naziarts. Deze rol, waarin menig acteur overacterend uit de bocht zou vliegen, zet hij overtuigend neer. Hiermee plaatst hij de andere hoofdrolspelers wel in zijn schaduw. Hun personages blijven wat vlak.
Tom Schilling speelt de getalenteerde en optimistische kunstenaar Kurt Barnert. Dit lichtvoetige personage, dat geen enkele rancune lijkt te hebben jegens de mensen die hem zijn naasten hebben afgepakt, is een mooie tegenhanger van de loodzware thematiek van de film. De sfeer wordt geen moment te beklemmend, ook door enkele humorvolle scènes zoals die waarin Kurt via het slaapkamerraam van vriendinnetje Ellie moet ontsnappen om te voorkomen dat haar ouders hem betrappen.
De essentie van kunst
Werk ohne Autor belicht chronologisch de naziperiode, de opkomst van het Oost-Duitse socialisme en de bouw van de Berlijnse Muur. Gedurende deze episodes van de Duitse geschiedenis kijkt Barnert – een personage gebaseerd op Gerhard Richter, de grondlegger van de kunststroming kapitalistisch realisme – nooit weg. Hij wil als kunstenaar altijd zijn diepste gevoelens weergeven op het doek. Henckel von Donnersmarck stelt de vraag of individuele authenticiteit het hoogste doel in de kunst is of dat kunst juist in dienst moet staan van het collectief, zoals in de DDR en tijdens het naziregime.
In het Duitsland van de nationaalsocialisten moest kunst in dienst van het rijk staan. Werken die het nationaalsocialisme niet verheerlijkten, golden als entartete Kunst en werden verboden. Individuen die zich niet nuttig konden maken voor het rijk golden als onzuiver en nutteloos. Werk ohne Author laat ons zien hoe mensen, kunst en eigenlijk alles ondergeschikt aan het politieke systeem was.
Henckel von Donnersmarck neemt de tijd om deze opvatting uiteen te zetten. Hoewel de drie uur durende film aan het einde wat vaart verliest, is het geen te lange zit. De regisseur geeft de filmbeelden hetzelfde grijze en benauwende karakter als Das Leben der Anderen. Hij heeft de gave om dit subtiel te doen, zonder slagregens of vallende herfstbladeren, en weet de kijker vanaf het eerste moment de film in te trekken. Kun je nog een originele film maken over de periode 1933-1945? Het antwoord is een volmondig ja.
20 januari 2019