De creatie creëert

Tim Bouwhuis – Student geschiedenis

Tim Bouwhuis recenseert sinds enige tijd films voor filmvandaag.nl en zijn eigen blogsite timbouwhuis.nl. Vanuit zijn studie en persoonlijke interesse is hij onder andere geïnteresseerd in de wijze waarop geschiedenis, religie, filosofie en mythologie ingezet kunnen worden om filmwerelden vorm te geven. Ziet het bekijken van films als een zelfverkozen vorm van escapisme, die hem paradoxaal genoeg toch altijd weer terugbrengt bij de schoonheden en schaduwzijden van het leven zelf.

Tim Bouwhuis

 

Mythologische en religieuze subtekst in Prometheus en Alien: Covenant
De creatie creëert
Het oeuvre van een filmmaker vormt zich grotendeels naar de thema’s die hem of haar intrigeren. Wie niet verstrikt zit in de miljoenencontracten van de grote studio’s, kan eigen werelden scheppen en verspreiden, mits de juiste mensen in jouw werelden geloven. Het tegenoverstelde gebeurt echter ook.

Het voornaamste filmuniversum van de Britse cineast Ridley Scott viel hem ten deel toen regisseurs als Jack Clayton (The Innocents) en Robert Aldrich (What Ever Happened to Baby Jane?) het script van Alien terzijde hadden geschoven. De rest is geschiedenis. Scott schiep een meesterwerk, dat de weg bereidde voor een uiterst succesvolle sequel (Aliens), een duistere David Fincher (Alien3) en tenslotte een aantal verwerpelijke bijproducten (denk aan een Alien vs Predator). Scott moet gevoeld hebben dat de kaars langzaam aan het doven was, want in 2012 wachtte een verrassing: meer dan dertig jaar na het origineel verscheen Prometheus, een prequel die vertelt wat aan Alien vooraf ging. Anno 2017 lijkt Scotts wereld van xenomorphs en neomorphs rekbaarder dan ooit. Alien: Covenant vult een gat tussen Prometheus en Alien, maar voorziet tegelijk in een scala aan vervolgvragen. De Alien-franchise is een grootse mythe met schijnbare eeuwigheidswaarde.

Terug naar het begin
Een belangrijke reden voor de recente expansie ligt hem, zo wil ik in dit stuk betogen, niet alleen in het commerciële succes van de films, of in de kneedbaarheid van de bekende Alien-premisse (ongewenst bezoek in een ruimteschip). De essentie van de laatste twee films ligt namelijk niet zozeer besloten in de terugkeer van de aliens zelf, maar in de oorsprongsmythe die hun initiële aanwezigheid op LV426 verklaart (overigens is die naam geen toevalligheid, sla het bijpassende vers uit het Bijbelboek Leviticus er maar eens op na).

Waar Alien zich echter primair liet verklaren aan de hand van maatschappelijke en psychologiserende concepten en interpretaties, zijn de scenario’s van Prometheus en Alien: Covenant doorspekt met religieuze, filosofische en mythologische thema’s. Alleen de titels dragen al het gewicht mee van de nodige mythologische respectievelijk Bijbelse beeldspraak. Wie de filmografie van Ridley Scott gadeslaat, kan die inhoudelijke wending in een wat breder perspectief plaatsen. Een existentieel manifest als Prometheus staat niet eens zo ver af van Blade Runner (1982), terwijl kruistochtepos Kingdom of Heaven (2005) en Bijbelbewerking Exodus: Gods and Kings (2014) Scotts toegespitste fascinatie voor het christen (-en Joden)dom verraden. Welke subtekst(en) gebruikt de Britse regisseur in zijn laatste twee bijdragen aan de Alien-franchise?

Waarschuwing: onderstaand stuk gaat tot in detail in op Prometheus en Alien: Covenant, en is daarmee niet spoilervrij.

Michelangelo en David
De proloog van Alien: Covenant zet de toon voor wat komen gaat, maar werpt ook een nieuw licht op het plot van Prometheus. Een conversatie in een klinische witte ruimte brengt ons terug naar een moment van beslissende creatie: Peter Weyland (Guy Pearce) heeft zojuist David (Michael Fassbender) geschapen, de android die in Prometheus opvalt door zijn menselijke eigenschappen en emoties. David is niet alleen de naam van een Bijbelse held en koning, maar verwijst ook naar de reusachtige replica van Michelangelo’s beroemde marmeren beeld, die in deze scène hoog boven de twee protagonisten uittorent.

Alien: Covenant

De David van Prometheus en Alien: Covenant is zodoende de perfecte creatie van de menselijke schepper. Zoals ook al duidelijk werd in Scotts eerste prequel, is Weyland (hier nog niet bedekt onder lagen make-up) hier de creërende Godsfiguur. Niet toevallig voltooide Michelangelo zijn David in de Renaissance. Ook in deze proloog ontdekt de creatie (eerst de mens, dan de android) dat hij zelf tot schepping in staat is. Zoals later in Alien: Covenant zal blijken, gaat die ontdekking (of wedergeboorte) gepaard met een stuk opstandigheid en zelfverklaarde superioriteit: waarom zou David zich als een goddelijk en onsterfelijk wezen moeten onderwerpen aan zijn maker?

Muziek als scheppingsproduct
Aan het eind van Prometheus vertrekt Dr. Elizabeth Shaw (Noomi Rapace) met het fysiologische restant van de android David van de planeet LV223. In Alien: Covenant komen we erachter dat zij terecht zijn gekomen op dezelfde afgelegen planeet die de bemanning van de Covenant nu bezoekt. Shaw blijkt te zijn gestorven, maar David zwerft nog rond; wanneer Walter (een dubbelrol van Michael Fassbender), Daniels (Katherine Waterston) en de overige bemanningsleden worden belaagd door geëvolueerde aliens, is het David die (letterlijk) verlichting brengt en de Neomorphs verjaagt.

Alien: Covenant

Als David Walter even later meeneemt naar zijn ondergrondse vertrek, blijkt hoezeer deze doe-het-zelf-zoöloog is doorgeschoten in zijn obsessie voor het creëren van nieuw leven. De nu al befaamde scène met de fluit (zowel in positieve als in negatieve zin) is daarin doorslaggevend. Er is een reden dat David Walter hier fluit leert spelen: muziek is bij uitstek een menselijk product, een symfonie is een harmonieuze schepping die begint met een enkele noot.

Walter en David blijken echter van mening te verschillen over het doel waarmee zij zijn geschapen. Waar Walter zich bereid toont te dienen en bevelen op te volgen, is David het subject dat zich niet langer laat onderdrukken door zijn maker en zelf de rol van schepper overneemt. Ziehier de historische analogie: de Renaissance, het humanisme en tenslotte de Verlichting zette een proces in gang dat uiteindelijk uitmondde in de (weder)geboorte van vele Davids. Ook in Alien: Covenant delft de onderdanige mens op dat moment (letterlijk) het onderspit.

De opgang van de goden in het Walhalla
De slotscène representeert de vervolmaking van Davids transformatie. Alien: Covenant eindigt met het terugplaatsen van twee kleine Facehugger-embryo’s in een speciale opslagruimte. Davids triomfantelijke zegetocht, die daar kort aan vooraf gaat, wordt muzikaal begeleid door de epische tonen van Wagners Rheingold, een mythologisch operastuk dat eindigt met de opgang van de goden in het Walhalla (de zaal/gevallenen voor eervolle strijders, term afkomstig uit de Noorse mythologie). Op sterke wijze verbindt Scott de verhaallijnen van de film en het operastuk met elkaar: Das Rheingold eindigt met de notie dat de goden hebben genomen wat aan de aarde toebehoort. 

Het schepsel doodt de schepper
Ook in Prometheus speelde het thema creatie al een grote rol. In de Griekse mythologie staat Prometheus bekend als de Titaan die het vuur stal van de goden en het aan de mensen gaf. Het vuur is een oerstof die hand in hand gaat met menselijke ontwikkeling, een onmisbare schakel in de processen van creatie, zuivering en bescherming. De term Prometheus vinden we in de film zelf terug bij de naam van het ruimteschip, dat Weyland Dr. Shaw en David met hun bemanning vervoert naar de maan LV223.

In haar boek Mythology (oorspronkelijk gepubliceerd in 1942) stelt Edith Hamilton dat Prometheus wijs was, ‘even wiser than the gods’. Die wijsheid werd hem fataal; als straf voor het stelen van het vuur werd hij voor eeuwig vastgebonden aan een rots, waar een adelaar dag na dag in zijn lever pikte. Ook in Prometheus reageren de goden (hier de engineers, in de film de veronderstelde scheppers van de mensheid) furieus op het creatieve proces dat Weyland en zijn bemanningsleden op gelijke voet met de goden zal zetten. Op symbolische wijze worden de hersens van Weyland uiteindelijk ingeslagen door een engineer. Dit is de straf voor de hoogste autoriteit aan boord van de Prometheus. Het moordwapen? Het onthechte hoofd van David. Het schepsel doodt de schepper, en zal in Alien: Covenant zelf de rol van schepper overnemen.

Prometheus
Een noodzakelijk offer
Dat schepping als concept aan de basis staat van zowel Prometheus als Alien: Covenant, wordt al in de openingssequentie van Prometheus duidelijk. Internetfora zijn gevuld met antwoorden op die ene vraag: ‘wat gebeurt hier?’ En, in het verlengde: wie is dat mythische wezen bij de waterval, waarom drinkt hij van een mysterieuze substantie, waarom sterven zijn cellen vervolgens af?

Mijn eigen interpretatie volgt op een stukje klassiek-religieuze symboliek. Geheel in lijn met mythologisch en christologisch gedachtegoed vereist het voortbrengen van leven immers offers. In de Egyptische mythologie geeft Osiris zijn leven, zodat er planten kunnen gaan groeien aan de oevers van de Nijl. In het christendom is het Jezus Christus die zijn leven opoffert voor de mensheid. Dood brengt dus leven voort, ook in deze sequentie.

De lichaamstaal van de engineer-schepper verraadt dat hij weet waar hij mee bezig is. Het vervolg bevestigt dat gegeven: na het drinken van de vloeistof wordt het lichaam van de engineer uiteen gereten, waarbij DNA-fragmenten terechtkomen op de planeet die tot dat moment leeg en woest was. Het welbewuste offer van de engineer maakt dus leven mogelijk op een plaats die tot dan toe levenloos was.

De parallellen met mythologische en religieuze voorstellingen mogen hier en daar wellicht ter discussie staan, het overkoepelende doel van Ridley Scott staat dat niet: met Prometheus en Alien: Covenant probeert hij te verklaren waarom de bemanning van de Nostromo aan het begin van de tweeëntwintigste eeuw geconfronteerd kan worden met vormen van buitenaards leven. Wat dat betreft is aan het einde van Alien: Covenant een belangrijke cirkel rond: de creatie (David) van een menselijke schepper (Weyland) brengt zelf leven voort. Het is jammer dat de werkelijke scheppers (engineers) in Alien: Covenant niet meer aan bod komen, maar strikt genomen hoeft dat ook niet meer: mens en robot hebben hun scheppers niet meer nodig, en houden met hun scheppende kracht in ieder geval Scotts franchise in stand.

4 juni 2017

 

Alle gastblogs