Ondertussen, op de redactie:
Zijn er personages nodig voor een speelfilm?
ALFRED:
Zijn er personages nodig voor een speelfilm? Het gangbare idee is: ja, die zijn nodig. Die opvatting komt natuurlijk uit het theater, dat inderdaad niet mogelijk is zonder personages. Geldt ook voor opera: wie moeten er anders die aria’s zingen? Film is ooit begonnen als virtueel theater, toneel op het filmdoek, en dan zijn personages een gegeven.
We zijn nu dik een eeuw verder en het idee van een film zonder personages voelt voor veel mensen, al is het onbewust, nog steeds ongemakkelijk. Er speelt – zowel bij filmcritici als publiek, maar vooral bij filmcritici – de onuitgesproken aanname dat een speelfilm over karakters, personages, moet gaan. Daar wordt de film op beoordeeld. Maar is dat idee niet een beetje ouderwets geworden?
Er worden voortreffelijke films gemaakt zonder herkenbare karakters met een uitgediepte achtergrond waarmee de toeschouwer zich kan vereenzelvigen, in positieve of negatieve zin. Ik noem twee films die recent in roulatie zijn gegaan, beide op hun eigen manier voortreffelijk, maar zonder personages in de klassieke betekenis. En beide heel uiteenlopend ontvangen. (Ik vind ze overigens allebei te gek.)
In het oorlogsdrama Dunkirk staan niet de personages centraal, maar wat ze meemaken. Wie die mensen zijn is minder relevant. Wat hen overkomt, wat ze moeten ondergaan, daar draait de film om. Dunkirk toont de grillen van het lot en de onverschilligheid van oorlogsgeweld. En daar reageert iedereen op zijn eigen manier op. De een blijkt een held, de ander een egoïst, een derde een lafbek. Al zijn de personages van Dunkirk naamloos, het zijn wel mensen. Geen figuren van bordkarton.
De sciencefiction-extravaganza Valerian and the Planet of a Thousand Cities munt uit in fantasie en visueel spektakel. De hoofdpersonen zijn functies, meer dan personages, en van een fijnzinnige plot moet de film het ook niet hebben. Valerian is geen gefilmd toneel, het is een stripverfilming. Hij bulkt van de oorspronkelijke ideeën en is een lust voor het oog.
Dunkirk en Valerian zijn films zonder personages in toneelmatige zin en toch zijn het films die horen bij het beste wat het filmjaar 2017 te bieden heeft.
Wat mij betreft zijn er voor een sterke film dus geen personages nodig. Verbeelding – in beide betekenissen van het woord: fantasie en visualisering – is belangrijker. Film is een elektrisch, tegenwoordig digitaal medium, een hyperrealiteit. Die heeft zijn eigen wetmatigheden en die zijn anders dan de theaterwetten.
Als ik personages wil zien, ga ik naar de schouwburg. Of de opera. In de bioscoop wil ik een film zien. Met of zonder personages.
Hoe denk jij daarover? Heb jij voorbeelden van geslaagde films met mensen, maar zonder personages?
COR:
Ik houd van personages. En dan bedoel ik karakters, die functioneel voor het verhaal zijn. Desgewenst om je mee te identificeren. Ik heb een voorkeur voor films die verbeelding én personages samenbrengen. Het theater vind ik vaak te statisch, en te veraf. Personages, karakters, archetypen (de held, de egoïst en de lafbek in Dunkirk) zijn lastig te definiëren begrippen, maar jij bedoelt dat zij ondergeschikt aan het verhaal zijn.
De digitale film heeft vernieuwing gebracht: technisch handig en soms knap gemaakt, maar mijns inziens inhoudelijk vaak beroerd op het moment dat mensen, of personages, inwisselbaar zijn. Een visueel overdonderende film kan prachtig zijn, maar meestal mis ik dan de personages. Je mag me in die zin een gebrek aan fantasie toedichten.
Geslaagde films met mensen, maar zonder personages. Ik denk dan aan films die gaan over vervreemding en onthechting. Michelangelo Antonioni liet als eerste regisseur zien hoe zijn personages steeds minder belangrijk worden en als het ware opgaan in hun omgeving.
Bij het recente overlijden van Jeanne Moreau denk ik aan haar rol in La Notte (1961) waarin zij doelloos door een buitenwijk van Milaan slentert. Het is de omgeving die haar karakter reflecteert. Klassiek is het shot van een grote grijze muur waar je haar verdrietige personage helemaal links onderaan ziet aan komen lopen. Zelden is de nietigheid en nederigheid van de mens zo eenvoudig en krachtig verbeeld.
De film is zeer geslaagd in zijn opzet, maar ‘helaas’ voor jou en gelukkig voor mij zien we in de slotscène levensechte personages, wanneer Jeanne Moreau, samen met Marcello Mastroianni, tijdens het ochtendgloren beseft dat ze – ondanks hun nijpende gebrek aan communicatie – tot elkaar zijn veroordeeld.
Lastige vraag dus, Alfred. Misschien komen de betere actiefilms meer in de richting van een antwoord?
Ik kop jouw vraag door naar de collega’s.
VINCENT:
Eerste gedachtes: I.c. Valerian zijn de twee hoofdpersonen als ‘personages’ wellicht wat flets en van bordkarton, maar dat ligt ook voor een groot deel aan de acteurs denk ik. Rihanna’s Bubble is wel degelijk een klassiek personage, al komt ze niet al te lang aan bod.
Dat Nolan in Dunkirk geen ‘personages’ laat opdraven, staat buiten kijf, maar wat mij betreft torpedeert die keuze de film. Ik snap het wel, maar als ik op geen enkele manier kan (en mag) meeleven met de karakters, omdat ze simpelweg inwisselbaar zijn… tja. Dan voelt de hele exercitie toch wat nutteloos aan.
Bij The Eyes of My Mother vond ik het dan weer wel werken, die enorme afstandelijkheid ten opzichte van het hoofdkarakter, want van een personage is geen sprake.
ALFRED:
Dank voor jullie reacties. Misschien moet ik duidelijk maken dat ik geen enkel probleem heb met personages in film – sterker, ik heb een uitgesproken zwak voor boeiende mensen, in het echt of op het filmdoek – maar dat plot en personage m.i. geen voorwaarden zijn voor een geslaagde film. Fantastische films zonder plot zijn er genoeg, zoals er ook geweldige films zijn zonder sterke karakters of uitgediepte personages.
Cor, je noemt Antonioni’s La Notte. Daar had ik nog niet aan gedacht, maar het is een goed voorbeeld. (Even terzijde: met het overlijden van Moreau verliezen we een monument; ik hoop dat het aanleiding is om een aantal van haar films opnieuw te vertonen, zoals bijvoorbeeld La Notte of Ascenseur pour l’échafaud of Jules et Jim; ik zie ze graag terug.) En een vroeg voorbeeld ook (1961). Het onderschrijft wat Antonioni zo bijzonder en zo modern maakt.
Ik moet bekennen dat ik The Eyes of My Mother niet heb gezien. Ik stap niet zo snel af op een horrorfilm, kwestie van smaak en tijdgebrek.
Afgelopen zondag zag ik in EYE de 70 millimeter-versie van 2001: A Space Odyssey en dat is mogelijk het best denkbare voorbeeld van een verbluffende film zonder personages. Want: de astronauten Frank Poole en Dave Borman zijn geen personages, maar functies. Dat is zelfs expliciet hun rol. Het (‘het’, niet ‘zij’) zijn operators van het ruimteschip, verwisselbaar als onderdelen van een machine.
De film telt geen personages, heeft nauwelijks dialoog en over de plot, voor zover aanwezig, zijn bibliotheken volgeschreven, want niemand kan er een helder verhaal van bakken. Iets met bezieling, wellicht. Ook de handeling is niet wat je noemt enerverend: zitten we te kijken naar een operator die een paneel bedient of een astronaut die zijn vehikel aanstuurt. Spannend, wat? En toch boeit de film.
Eigenlijk is 2001 voornamelijk textuur. In de nog steeds verbluffende beelden: wat denk je van de visualisering van Bormans val door de sterrenpoort? In het geluid: hijgende ademhaling, begeleid door geknisper à la Xenakis’ compositie Concret PH. Veel meer dan textuur is de film in feite niet en toch, of misschien juist daarom, werkt hij als een psychedelische trip. Het is het eerste duidelijke voorbeeld van wat je een ambient film kunt noemen.
En met Antonioni en Kubrick is de cirkel rond, want Terrence Malick heeft goed naar deze regisseurs gekeken. Over de vervreemding bij Malick en zijn van Antonioni afgekeken manier van monteren hebben we het al eens gehad en dat hij met The Tree of Life Kubricks verhaal van de mensheid, van de dageraad tot nu, nog eens heeft willen overdoen, staat na het herzien van 2001 buiten kijf.
Misschien is cinema zonder personages zoiets als muziek zonder melodie.
5 augustus 2017