Ben Sombogaart over Rafaël en andere filmzaken:
“Verhalen over mensen die hun best doen om gehoord te worden”
door Alfred Bos
Ben Sombogaart ontbrak op de feestelijke opening van het Nederlands Film Festival, waar zijn nieuwe film later die week in première ging. Rafaël vertelt het waargebeurde verhaal van een Nederlandse vrouw die haar Tunesische man naar Nederland wil brengen.
“Ik heb het voorrecht dat ik kan kiezen uit wat er op me afkomt en die keuze laat ik afhangen of ik affiniteit heb met het verhaal.” Ben Sombogaart (Amsterdam, 1947) is een druk bezet man. Zijn vijftiende speelfilm Rafaël was nog niet helemaal af toen hij begon aan het volgende project; hij regisseert zes van de tien afleveringen van de tv-serie Keizersvrouwen, volgend jaar uit te zenden door AVRO/TROS.
Hij is gewend om aan meerdere dingen tegelijk te werken. Filmen in Nederland, dat is lang zoeken naar geld en vervolgens in no time een productie draaien. Zijn voorlaatste speelfilm, naar Jan Siebelinks roman Knielen op een bed van violen (2016), werd in 2009 aangekondigd. Ook Rafaël stond lang op het gaspitje van de fondsenwerving.
Ben Sombogaart: “Daar zijn we vijf, zes jaar mee bezig geweest. Het script is in 2012 geschreven op basis van wat een Nederlandse vrouw en een Tunesische man in 2011 hebben meegemaakt. Die reis is door de scenarist, samen met de betrokken personen, nogmaals gedaan en daar is het script uit voortgekomen. Het is nu 2018, dat is zes jaar later.”
“Ik wil graag een goed doordacht scenario voordat ik ga filmen” |
“Ik wil graag een goed doordacht scenario in handen hebben voordat ik ga filmen. En ik wil graag dat de financiering rond is. Bij bijna elke film wordt er begonnen terwijl de financiering nog niet helemaal rond is. Dan valt er een co-producent af en moet je het script aanpassen. Ik heb dat voortdurend meegemaakt.”
Ook bij Rafaël was dat het geval. “Op het laatste moment hebben we besloten om de film niet in Italië te draaien, al ligt dat wel voor de hand; het verhaal speelt zich voor een belangrijk deel af op Lampedusa en Sicilië. De financiële situatie in Italië was heel onduidelijk, dus na twee jaar onderhandelen besloten we om naar Kroatië te gaan. Dat betekent dat je ook weer op zoek moet naar geschikte nieuwe locaties. In september 2017 zijn we gaan draaien.”
Vluchteling versus bureaucratie
In Rafaël ontvluchten twee geliefden, een Tunesische man (Nazir, gespeeld door Nabil Mallat) en zijn zwangere Nederlandse vrouw (Kimmy, gespeeld door Melody Klaver), de politieke troebelen in de Maghreb. Tijdens de oversteek naar Italië raken ze van elkaar gescheiden. Kimmy bereikt Nederland, Nazir komt vast te zitten in een opvangkamp voor vluchtelingen. Maar ze laat hem niet in de steek.
In september 2015 werd Europa overspoeld door een enorme stroom vluchtelingen uit Syrië. Heeft dat geholpen om potentiële geldschieters over de streep te trekken?
Sombogaart: “Ja en nee. Instellingen die zich bekommeren om het lot van vluchtelingen vinden dat we daar aandacht aan moeten besteden. Maar bij filmfondsen, co-producers en omroepen is er ook de vrees dat je het publiek niet moet lastigvallen met zware kost die ze al de hele dag op de televisie zien. Willen ze dat wel zien in de bioscoop? We hebben geen documentaire over het leed van vluchtelingen willen maken, maar een persoonlijk verhaal van twee mensen. Er is geen klaagzang, het is niet supertreurig. Het is een verhaal dat voor een groot deel in werkelijkheid zo gebeurd is.”
“Een gevecht tegen windmolens, een gevecht tegen instanties, een gevecht tegen Fort Europa” |
Deze film voegt zich in het rijtje films over de vluchtelingenproblematiek die er de afgelopen jaren in de Nederlandse bioscoop te zien zijn geweest. Wat voegt Rafaël daar aan toe?
“Tienduizenden mensen wagen de oversteek en dit verhaal geeft twee daarvan een naam en een gezicht. Met hun verhaal kan de kijker zich identificeren. Je kunt met ze meevoelen, met die vrouw die gaat vechten om haar man terug te krijgen en de man die verdwaalt in de bureaucratie. Het Kafkaëske van het hele verhaal trok me aan. Een gevecht tegen windmolens, een gevecht tegen instanties, een gevecht tegen Fort Europa. Je wordt heel nietig, je kunt niks.”
De bureaucratie is stuitend, dat besef je als krantenlezer of tv-kijker nauwelijks.
“Die Italiaanse ambtenaar is geen nare man, maar hij ziet iedere dag honderden dossiers langskomen. Het is een niet aflatende stroom van mensen. We hebben daar bewust een wat oudere man voor gekozen; een oudere, ietwat vermoeide man. Hij staat voor de Italiaanse overheid. Wat moet die? Je kunt alleen maar zuchten en hopen dat andere landen jou een beetje gaan helpen.”
“Die man weet het ook niet meer. Die wordt helemaal gek. En dan komen er twee van die dames die ontzettend aanhouden. Die man wordt wanhopig. Italië is natuurlijk ook wanhopig, dat is de parallel. We hebben bewust juist niet gezegd: ‘deze man is een slechterik’. We hebben gezegd: ‘deze man is onmachtig’.”
Super 8-film
Sommige mensen weten op hun achtste al dat ze later regisseur worden en draaien, als Steven Spielberg, filmpjes in hun achtertuin. Wist Ben Sombogaart op de middelbare school: ik ga later films maken?
“Ik wist al heel vroeg dat ik verhalen wilde vertellen. Op de middelbare school was ik de hoofdredacteur van de schoolkrant en maakte ik hoorspelletjes, samen met anderen; op zolder hadden we een soort geluidsstudio ingericht. Geen hoorspelen à la Paul Vlaanderen, meer een soort literaire verhalen. Ik schreef verhalen, niet om films of hoorspelen van te maken. Ik was wel veel met geluid bezig; klankbeelden samenstellen, reportages. Ik kwam iets tegen wat ik mooi vond en dat wilde ik met anderen delen.”
“De buurman gaf me een super 8-filmcamera, zodat ik filmpjes kon maken” |
“Meneer Smit, de benedenbuurman in het souterrain van het huis waar wij woonden, verhuurde films. Dat souterrain stond vol met filmblikken. Hij draaide regelmatig films, om te controleren of ze nog goed waren. Dan schoof hij het gordijn op een kiertje, zodat ik en mijn vriendje konden meekijken. Meneer Smit gaf me een super 8-filmcamera, zodat ik filmpjes kon maken. Rond Sinterklaas en Kerst had hij heel veel projecties van films. Dan zette hij de film in de projector en ging naar de volgende school. Ik bleef bij de projector staan. Zo leerde ik de praktische kant van het film vertonen.”
“De Filmliga draaide op zaterdagavond, na afloop van de reguliere voorstelling in Kriterion, bijzondere films. Daar ging ik elke week naar toe. Ik groeide op in de tijd van de Nouvelle Vague en het Italiaanse neorealisme. De sfeer van die films raakte me heel erg, zonder dat ik me bewust was van de cinematografische waarde. Het soort verhalen en de manier waarop het verteld werd, dat raakte me enorm. Dat vond ik eigenlijk interessanter dan de Amerikaanse cinema.”
“In de Oude Hoogstraat zat toen nog de Filmacademie. Daar heb ik aangeklopt, want ik wilde films gaan maken. De reactie was: ‘dan moet je eerst je middelbare school afmaken’. Dat heb ik gedaan. Ondertussen had ik al regelmatig geluidsmensen geassisteerd. Zo kwam ik met redelijk wat bagage – filmpjes, hoorspelen – op de Filmacademie. Ik was me dus al vrij vroeg bewust dat ik in dat soort omgeving wilde functioneren. Ik wilde verhalen vertellen.”
Iemand zijn
De regisseur Sombogaart is van vele markten thuis. Aanvankelijk maakte hij documentaires over kinderen, regisseerde kinderprogramma’s op tv en maakte speelfilms voor kinderen. Het Zakmes (1992), naar het boek van Sjoerd Kuyper, won een Gouden Kalf. Voor zijn eerste niet-kinderfilm, een verfilming van Tessa de Loo’s roman De Tweeling (2002), ontving hij opnieuw een Gouden Kalf. En oogstte erkenning in het buitenland, de film werd genomineerd voor een Grammy.
Sindsdien draaide Sombogaart boekverfilmingen, tv-series, kinderfilms, originele scripts en internationale producties met on-Nederlandse budgetten. Kruistocht in spijkerbroek (2006) is een Nederlands-Belgische productie voor de internationale markt onder de titel Crusade: A March Through Time. Het historische (jaren vijftig) drama Bride Flight uit 2008, met Rutger Hauer, speelt voor een belangrijk deel in Nieuw Zeeland. Koning van Katoren (2012) is fantasy voor kinderen, geschoten in Italië. Daarnaast regisseerde Sombogaart afleveringen van de tv-series Zwarte Tulp en Moordvrouw.
“Kinderen worden vaak schattig gevonden, maar er wordt niet naar ze geluisterde” |
Wat trekt je aan in het verhaal? Wat boeit je?
“Dat hangt in eerste instantie samen met wie ik zelf ben en hoe ik ben opgegroeid. De eerste films die ik maakte, documentaires, gingen vaak over kinderen die opgroeien onder moeilijke omstandigheden; die moeten zien te overleven. Ik heb veel gereisd, over de hele wereld, om portretten van gezinnen en kinderen te maken. Pas later realiseer je je: ik maak verhalen over kinderen die hun best moeten doen om gehoord te worden. Kinderen worden vaak schattig gevonden, maar er wordt niet naar ze geluisterd. Ze worden niet serieus genomen. Die documentaires waren bedoeld om kinderen een stem te geven.”
Dat element zit ook in Rafaël.
“Precies. Of je het nu over De Tweeling hebt, of over Bride Flight, of over Rafaël, of over De Storm—het gaat altijd over personages die een gevecht leveren om te overleven, om serieus te worden genomen; mensen die willen meetellen en iemand zijn. Dat spreekt me aan. Mensen bestaan pas als ze gezien worden, als er naar ze geluisterd wordt. Ik heb vijftien speelfilms gemaakt en in de een zit het meer dan de ander, maar het komt altijd terug.”
Film, boek en tv
Tussen die vijftien films zitten een aantal boekverfilmingen en verschillende van Sombogaarts’ films – zoals De Storm, Bride Flight en ook Rafaël – zijn omgewerkt tot boek. “Het filmtraject duurt echter veel langer, dus is het boek er vaak eerder dan de film”, zegt de regisseur.
“Abeltje en Pluk van de Petteflet (Annie M.G. Schmidt), De Tweeling en Isabelle (beide van Tessa de Loo), Kruistocht in spijkerbroek (Thea Beckman), Knielen op een bed van violen (Jan Siebelink) zijn echte boekverfilmingen. Voor producenten is het aanlokkelijk om een succesvol boek te verfilmen. Dan heb je een basispubliek, want er is een merk. Maar voor veel lezers wordt hun beeld van het boek, hun fantasie, door een boekverfilming kapot gemaakt. Dat merkte ik duidelijk bij Kruistocht in spijkerbroek. Bij voorgesprekken bleek dat volwassenen die als tiener het boek hadden gelezen, niet naar de film wilden kijken want ze koesterden het verhaal.”
“Waar je als maker op zoek naar moet gaan is: je moet de mensen die wel gaan kijken niet frustreren. Dus je moet op zoek naar de ziel van het verhaal, dat wat de lezers heeft geraakt. Waardoor ze het boek zo mooi vonden, wat ze koesteren. Daar moet je heel zorgvuldig mee omgaan.”
Ben Sombogaart is vertrouwd met speelfilm zowel als televisieserie. Tot zijn verdriet ziet hij tv-series uit België en Scandinavische landen wel doorbreken op de internationale markt, maar Nederlandse niet. Daar heeft hij een verklaring voor.
“Het is zo jammer dat in Nederland de boot qua tv-series wordt gemist” |
“Het is in Nederland sinds een jaar of tien, vijftien gewoonte om tv-series al in productie te nemen terwijl de scripts nog niet fatsoenlijk in elkaar zitten. Er is een enorme haast. Er is veel te weinig tijd om veelbelovende projecten voor te bereiden. De scripts zijn nog niet af, de financiering is vaak nog niet helemaal rond. Dat is zonde.”
“Kijk naar de Scandinavische landen die in feite een kleinere thuismarkt hebben dan wij. Die nemen de tijd om scripts door te ontwikkelen. Het script is de basis van je film. In Nederland begin je te draaien terwijl alleen de scripts van de eerste twee afleveringen op papier staan en de uitzenddatum al bekend is. Dat is een vicieuze cirkel, zo komen we nooit uit het dal waarin we zitten met de Nederlandse dramaseries. We hebben het talent en de vakmensen om het naar een hoger niveau te tillen, waardoor je internationaal kunt meedoen. Op deze manier lukt dat natuurlijk nooit niet.”
“Er is gebrek aan geld om scripts goed te ontwikkelen. Daar wordt te weinig tijd en aandacht aan besteed. Het begint met een goed verhaal. Het audiovisuele verhaal bloeit, er worden wereldwijd meer tv-series gemaakt dan ooit; dat is een waanzinnige markt. Daarom is het zo jammer dat in Nederland de boot qua tv-series wordt gemist.”
13 oktober 2018