Film en poëzie 

Bas Kwakman – Directeur Poetry International Rotterdam

Bas Kwakman is directeur van Poetry International Rotterdam, organisator van het jaarlijkse Poetry International Festival, de jaarlijkse Gedichtendag, het traject rond de Dichter des Vaderlands, de VSB-Poëzieprijs en de internationale website. Kwakman is opgeleid als beeldend kunstenaar en publiceert met regelmaat over poëzie, over beeldende kunst en de relatie daartussen. In mei 2014 verschijnt een bundel verhalen en tekeningen over Mongolië, die hij samen met de Vlaamse kunstenaar/dichter Lies van Gasse maakte.

 

Film en poëzie 

Ik zie bijna elke avond een film. De meeste vergeet ik diezelfde week nog. Vaak merk ik pas halverwege een film dat ik hem al een, of zelfs twee keer heb gezien. Ik gebruik die films voor mijn ontspanning. Ze weten me anderhalf uur lang te vermaken. Ze laten mijn hoofd leeg lopen. Dit zijn over het algemeen films met een duidelijke lineaire verhaallijn en een min of meer voorspelbaar verloop, waarin veel gebeurt en waarin weinig vragen worden gesteld.

Er zijn ook films die ik minder vaak zie. Die ik nooit meer zal vergeten. Films die maanden en soms zelfs jaren beklijven, die telkens weer in mijn hoofd terugschieten en die bij elke herinnering van betekenis veranderen. Deze films verlopen minder lineair, kennen geen voorspelbaar verloop, roepen veel vragen op en laten deze bijna allemaal onbeantwoord. Met deze films loopt mijn hoofd vol. Het zijn films die door critici vaak als poëtisch worden beschreven. Het zijn films met een eeuwige geldigheid.

Gastblog Bas Kwakman - Shi (Poetry) is geen poëtische film, maar heeft poëzie als onderwerp

Stof op de steppes
Wanneer een film als poëtisch wordt omschreven, dan zien veel filmliefhebbers vooral trage, duistere en onbegrijpelijke arthouse-films voor zich, met ellenlange shots van stof op de steppes, wuivend gras en bizarre, ongrijpbare beelden. Als men iets moois ziet zonder het te begrijpen, komt al snel het woord poëzie om de hoek kijken. Dat is op zich dan weer niet zo onbegrijpelijk. De dichter TS Eliot schreef ooit terecht dat ‘Genuine poetry can communicate before it is understood’. Menig filmregisseur wist die uitspraak te vertalen naar het eigen vakgebied. Ingmar Bergman bijvoorbeeld. Luis Buñuel of David Lynch.

Met een ‘poëtische film’ bedoel ik niet een film die poëzie als onderwerp heeft, zoals Dead Poets Society van Peter Weir en Poetry van Lee Chang-dong. Deze films zetten juist poëzie in om vat te krijgen op het onbegrijpelijke. De leraar die met gedichten de stap naar de grote enge wereld voor een stel pubers van inhoud probeert te voorzien of de grootmoeder die met een cursus poëzieschrijven de onbegrijpelijke dingen die in haar leven gebeuren wil plaatsen, zoals haar kleinzoon die een meisje heeft verkracht en vermoord.

Andrej Tarkovski
De poëtische film is de film die het onderwerp benadert zoals men in de poëzie de wereld benadert. Niet met een lineaire, logische, causale verhaallijn, maar met een non-lineaire, associatieve, op taal en beeld gerichte opbouw. Een van de grootste meesters op dit gebied is de Russische regisseur Andrej Tarkovski. Zijn films, zoals De Spiegel, Nostalgia of Stalker  zijn het resultaat van een min of meer abstracte en willekeurige ordening. Deze poëtische montage toont meer van de menselijke werkelijkheid dan een lineaire montage, aldus Tarkovski. Als je wilt tonen hoe gedachten ontstaan en zich ontwikkelen heb je vormen nodig die afwijken van de meer rationele constructies.

Gastblog Bas Kwakman - Stalker

De poëzie werd Andrej met de paplepel ingegeven. Zijn vader Arseni Tarkovski was in Rusland een belangrijke en geliefde dichter. In zijn autobiografische boek De Verzegelde Tijd heeft de regisseur een aantal van zijn vaders’ gedichten opgenomen.

Ik koos een tijdperk naar mijn maat.

We gingen naar het Zuiden

Verdroegen het stof van de steppe

En het dampende steppegras

Meer nog dan de invloed van zijn vader, zijn verzet tegen de strenge eisen en regels op de filmacademie, zijn liefde voor genieën als Chaplin en Bergman en zijn reactie op ‘de verkeerde keuzes’ van voorgangers als Eisenstein, was het zijn liefde voor de poëzie die de basis vormde voor een uniek en sterk filmoeuvre. De overtuiging dat de poëzie, die bijzondere, nadrukkelijke en associatieve verhouding tot de werkelijkheid, hem het wereldbeeld verschafte dat hij nodig had voor zijn films. ‘De poëtische logica’, zoals hij het zelf in De Verzegelde Tijd zegt, ‘beantwoordt in mijn ogen het beste aan de mogelijkheden van de filmkunst als de meest getrouwe kunstvorm. Omdat de poëzie juist dichter bij de werkelijkheid staat. Onze gedachten en gevoelens bestaan uit onvolledige, spontaan opwellende associatieve voorstellingen. Omdat in de wat bravere, zogenaamd naar het leven gefilmde werken een dergelijke associatieve voorstelling ontbreekt, ontstaat er gekunsteldheid in plaats van authenticiteit.’

Spiegel
Het misverstand dat dit films oplevert zonder publiek, werd al vroeg in zijn carrière tegengesproken. Een mooi voorbeeld daarvan is een brief van een jonge arbeidster aan Tarkovski, die ze schreef vlak nadat ze zijn film De Spiegel had gezien.

‘Ik ben de afgelopen week maar liefst vier keer naar uw film geweest, en ik ben niet naar de bioscoop gegaan om alleen maar te kijken. Maar om tenminste een paar uur echt te leven. En te midden van echte kunstenaars en echte mensen te zijn. Alles wat mij kwelt en wat ik mis, wat mij weemoedig stemt, waar ik opgewonden van raak, waar ik het benauwd van krijg, waar ik van walg en waar ik opgewekt en warm van word, alles wat mij werkelijk doet leven, en wat mij laat sterven – dat alles heb ik als in een spiegel in uw film gezien. Voor het eerste werd een film voor mij een realiteit.’

Gastblog Bas Kwakman - Zerkalo (De Spiegel)

Wat Tarkovski in zijn films aantoont, is dat de poëzie niet louter een op zichzelf staande kunstvorm is. De poëzie kan, als unieke ‘methode’ om de werkelijkheid tot op de huid te benaderen, over alle kunstvormen gelegd worden. Het theater, de muziek, de literatuur, de dans en de beeldende kunst, ze kunnen door de poëzie te omarmen, de werkelijkheid dichter benaderen dan werken die volstaan met louter de methodes die in hun eigen kunstvorm liggen verankerd. Zoals lineariteit, logica, ritme, ratio en de neiging tot het geven van antwoorden.

Zo zit er poëzie in de muziek van Morton Feldman, de kunstwerken van Patrick van de Caeckenbergh, de theaterstukken van Jon Fosse en de choreografieën van Alain Platel, om er een paar te noemen. Tamelijk onbekende namen, zult u zeggen, maar dat is een lineaire, beperkte gedachte. De poëzie geeft hen namelijk een eeuwige geldigheid.

1 november 2013

 
 
MEER ESSAYS