Meer kunstwerk dan film

Marc Trip – Filmcriticus

Marc Trip studeerde communicatie in Groningen. Hij werkt als communicatieadviseur en legt op dit moment de laatste hand aan zijn boek over Stanley Kubricks 2001: A Space Odyssey. UPDATE april 2015: Het boek is inmiddels uitgegeven.

 

Meer kunstwerk dan film

Mijn fascinatie voor 2001: A Space Odyssey leg ik vast in een boek (waarvoor ik overigens een uitgever zoek) dat eind 2013 klaar moet zijn. Het beschrijft iedere scène in de film, tot aan de laatste naam in de closing credits. Ook bevat het boek de geschiedenis van de totstandkoming van 2001, een enquête, een lijst met veelgestelde vragen en een interview met Dan Richter, de acteur die in 2001 Moon-Watcher speelt. De baanbrekende sciencefictionfilm van Stanley Kubrick is anno 2013 nog steeds onderwerp van gesprek bij filmliefhebbers. Iedereen heeft zo zijn eigen interpretaties van HAL 9000, de menselijke dierentuin aan het einde van de film en de wijze waarop de astronauten zich gedragen.

Het plot is ogenschijnlijk simpel, maar wordt enorm complex zodra je op de details gaat letten. De film draait in de basis om de evolutie en de positie van de mens in het universum. Vervolgens worden er talloze filosofische vraagstukken aangekaart waar de kijker voor zichzelf antwoord op moet geven. 2001 geeft namelijk geen antwoorden. De film roept meer vragen op dan dat er beantwoord kunnen worden. Hoe gedragen we ons in de toekomst? Kunnen we vertrouwen op onze technologische ontwikkelingen? Zijn we hersenloze robots aan het worden of blijven we autonome en rationele wezens?

Gastblog Marc Trip 2001: A Space Oddysey

Tijdsbeeld
2001: A Space Odyssey is één van de eerste films die gebruik maakt van product placement. PAN AM, IBM en Howard Johnson’s hotelketen komen allemaal in beeld tijdens Kubricks ruimtereis. Dit was niet omdat deze bedrijven geld in de productie hadden gepompt, maar omdat werd aangenomen dat deze grote namen anno 2001 nog steeds toonaangevend zouden zijn. Ook de voorspelling dat computers steeds groter zouden worden, is verre van de waarheid. Niemand heeft thuis een computer zo groot als HAL 9000. Zijn rekenkracht zou tegenwoordig waarschijnlijk in een chip zo groot als een muntstuk passen.

Een jaar of vijf geleden kwam ik op een filmforum een lezerspoll tegen met de vraag ‘Wat is volgens jou de beste film aller tijden en waarom?’ Mijn reactie was als volgt: “2001: A Space Odyssey, geen twijfel over mogelijk. Er is een verschil tussen film kijken voordat je 2001 hebt gezien en nadat je 2001 hebt gezien. Er is geen andere film die hetzelfde gevoel bij mij opwekt. Het is meer een kunstwerk dan een film. Je kunt niet met dezelfde ogen naar 2001 kijken als naar bijvoorbeeld een actiefilm als Die Hard  of een misdaadfilm als The Godfather. Voor 2001 moet je alles even vergeten wat je van andere films weet en jezelf onderuit laten zakken in het warme bad (met veel schuim) dat 2001: A Space Odyssey heet. De filmposter met het zogenaamde ‘Star Child’ heeft drie perfecte woorden om deze film te omschrijven: The Ultimate Trip.”

The Ultimate Trip

Inspiratiebron
Nu, na alle research voor het boek en tientallen kijkbeurten later durf ik met de grootst mogelijke overtuiging te zeggen dat er wat mij betreft inderdaad een verschil is tussen film kijken vóórdat je 2001 hebt gezien en nadat je 2001 hebt gezien. 2001: A Space Odyssey is een mijlpaal in de filmgeschiedenis. Vijfenveertig jaar na zijn release is het nog steeds een inspiratiebron voor bijna iedereen die een sciencefictionfilm wil maken. 2001 heeft er voor gezorgd dat men anders naar het heelal, de ruimtevaart en de plek van de mens in het universum ging kijken. De film voelt niet gedateerd aan, Dave Bowmans reis is geloofwaardig en HAL 9000 is op het gebied van kunstmatige intelligentie anno 2013 nog lichtjaren van ons verwijderd. Kortom: de film staat nog steeds als een huis, roept nog steeds vragen op en de kunde waarmee het gemaakt is grenst aan perfectie. Steven Spielberg zei in een interview dat hij iedereen uitdaagt om een Kubrick-film uit te zetten. “It’s impossible! His craft is impeccable!”

2001: A Space Odyssey wordt door talloze filmcritici, filmliefhebbers en regisseurs gezien als één van de belangrijkste films aller tijden. In wereldwijde polls staat 2001 vaak ergens tussen The Godfather, Vertigo, Casablanca en Citizen Kane in en is het vaak de enige sciencefictionfilm die de top van lijstjes aanvoert. Kubricks meesterwerk werd echter niet door iedereen omarmd. Tijdens de première dinsdag 2 april 1968 verlieten meerdere mensen vroegtijdig de bioscoopzaal. Onder hen was acteur Rock Hudson. Hij liep furieus door het gangpad van de bioscoop, stoof voorbij de jonge filmrecensent Roger Ebert en riep: “Will someone tell me what the hell this is about?!” Jack Nicholson en Kubricks weduwe, Christiane, hebben meerdere malen verteld dat Stanley Kubrick hoogstpersoonlijk het aantal walk-outs heeft bijgehouden tijdens de première van 2001. Hij kwam uit op 241…

Vrees bij filmmaatschappij
Het waren niet alleen de 241 die ontevreden waren over Kubricks film. Pauline Kael noemde 2001 “A monumentally unimaginative movie”. Andrew Sarris noemde het een ‘disaster’ en Stanley Kauffman van The New Republic vond 2001 ‘dull’. Ook diverse directieleden bij productiemaatschappij MGM waren enorm bezorgd of hun film zou slagen of niet. Met een budget van 10,5 miljoen dollar was 2001 één van de duurste films die ze ooit gefinancierd hadden. Ze vreesden met het uitbrengen van de film dan ook terecht voor de toekomst van MGM en hun eigen carrière bij één van ‘s werelds beroemdste filmmaatschappijen.

De film is dan ook niet voor iedereen weggelegd. Dat zeg ik in alle bescheidenheid. Er is geen middenweg voor de beoordeling van deze film. Of je vindt het een meesterwerk, ongeëvenaard in zijn soort, of je hebt de film na een kwartier afgezet omdat je hem vreselijk saai vond. John Lennon bestempelde 2001 als een meesterwerk. De Beatle was van mening dat iemand een speciale tempel zou moeten bouwen waar 2001 vierentwintig uur per dag achter elkaar vertoond zou moeten worden. Filmcriticus en televisiepersoonlijkheid Gene Siskel zei ooit tegen David Letterman dat er maar één film was die hij oneindig zou draaien als hij op een onbewoond eiland zou zitten.

Gastblog Marc Trip over Stanley Kubricks 2001

Rijpingsproces
2001: A Space Odyssey heeft tijd nodig om zich op de kijker in te laten werken. Het is dan ook moeilijk, zo niet onmogelijk, om de film na één kijkbeurt goed op waarde te schatten. De meeste filmliefhebbers zullen het waarschijnlijk met me eens zijn wanneer ik zeg dat sommige films tijd nodig hebben om te groeien. Hoe vaker je een film als deze ziet, des te beter hij wordt. Je gaat een slechte film immers geen tien keer bekijken.

Dit gegeven geldt voor de meeste films in het oeuvre van Kubrick. The Shining (1980), A Clockwork Orange (1971) en Eyes Wide Shut (1999) vereisen allemaal meerdere zittingen om de volledigheid van de verhalen te kunnen begrijpen en te waarderen. Om films als deze, waarin zoveel gebeurt qua diepgang, symboliek en ondertoon, volledig te begrijpen ben je haast ‘verplicht’ om jezelf een tweede, derde of vierde kijkbeurt te gunnen.

Mensen vragen me wel eens waarom ik zoveel tijd in 2001 heb gestoken. Vervolgens blijkt dat velen van hen de film niet eens gezien hebben. Mijn reactie is dan simpel: als je 2001 hebt gezien, dan weet je dat er een boek over geschreven moet worden. De film is te belangrijk om niet geanalyseerd te worden. Met mijn boek hoop ik mensen enthousiast te maken over 2001, de vragen die de film stelt en het tonen van de enorme kunde waarmee hij is gemaakt.

 

17 oktober 2013

 
 

MEER ESSAYS