Deel 3: Dromen, associaties en decors
Orth en Caligari: vakbroeders tegen wil en dank
door Paul Rübsaam
Niet alleen vertoont het optreden van de psychiater als personage in Das Cabinet des Dr. Caligari van Robert Wiene uit 1920 aanmerkelijke overeenkomsten met dat in Geheimnisse einer Seele van Georg Wilhelm Pabst uit 1926. Ook de functie van de vormgeving verschilt in het expressionistische Das Cabinet niet radicaal van die van het als boegbeeld van De Nieuwe Zakelijkheid geldende Geheimnisse.
Das Cabinet des Dr. Caligari geldt als dé expressionistische film bij uitstek. De geestesgesteldheid van de protagonist krijgt mede gestalte in uitzonderlijke, vaak vervormde decors. Soms zijn de achtergronden tweedimensionaal en eenvoudigweg getekend of geschilderd. Niet alleen het perspectief en de ruimtes zijn vervormd of vertekend. Datzelfde geldt voor objecten als straatlantaarns, raamkozijnen, gevels, stoelen en banken. Deze vreemde wereld waarin bijna de gehele film zich afspeelt, symboliseert een alomvattende subjectiviteit.
Das Cabinet des Dr. Caligari: Holstenwall, het stadje waar Francis naar eigen zeggen geboren is en waar het verhaal dat hij vertelt zich afspeelt.
De invloed van die subjectiviteit als keurkenmerk van het Expressionisme op de ontwikkeling van de cinema in het algemeen is niet te onderschatten. Daarbij valt te denken aan de invloed op het horrorgenre en films noirs, maar ook op aan iedere film waarin de gemoedsgesteldheid van de hoofdpersonen middels decors, rekwisieten, belichting en mise-en-scène tot uitdrukking wordt gebracht in omgevingsfactoren.
Dubbelzinnig
Met die algemene karakteristiek van subjectiviteit, waarmee de film school heeft gemaakt, is echter nog weinig gezegd over de specifieke, maar tevens dubbelzinnige functie die de vormgeving in Das Cabinet zelf vervult. Met die vormgeving zou tot uitdrukking kunnen zijn gebracht dat bijna alles wat we zien op inbeelding van de hoofdpersoon/verteller berust. In dat geval is subjectief een nog te eufemistische aanduiding. De vormgeving heeft voorts een dubbelzinnige functie omdat we over die mogelijkheid van inbeelding geen definitief uitsluitsel krijgen.
Als de eerste en laatste scènes van de film de objectieve werkelijkheid weergeven, zou dat immers betekenen dat Francis krankzinnig is en dat zijn geestesziekte bestaat uit de waan dat zijn behandelend psychiater de mysticus Dr. Caligari is. Dan blijft echter onduidelijk welke geestesziekte hem in de inrichting heeft doen belanden, waar hij zijn behandelend psychiater toch voor het eerst moet hebben ontmoet. Rond de geestesgesteldheid van Francis en de identiteit van de gestichtspsychiater blijft dus hoe dan ook een vraag onbeantwoord. Er is dus in de film geen waterscheiding tussen een volledig objectieve werkelijkheid aan de ene kant en een geheel vervormde subjectieve belevingswereld aan de andere kant.
Nieuwe zakelijkheid
Regisseur Georg Wilhelm Pabst geldt voor de film de belangrijkste vertegenwoordiger van de kunststroming De Nieuwe Zakelijkheid (Neue Sachlichkeit), waarmee het fantastische van het Expressionisme plaats zou maken voor een nauwkeurige en realistische aanschouwing van ”het drama des levens” (een term van Pabst).
In Geheimnissse einer Seele poogt Pabst op documentaire wijze een wetenschappelijk gefundeerd verslag van een geestesziekte te geven en de behandeling daarvan. Inderdaad is er in de eerste scènes van de film geen spoor van ‘expressionisme’ te bekennen. In een normale wereld met normale mensen, normale huizen, straten en auto’s volgen we de levensechte, aan toenemende vertwijfeling ten prooi zijnde chemicus Fellman op de voet.
Geheimnisse einer Seele: de dromende Fellman.
We zijn op deze wijze getuige van Fellman’s dagelijks leven in het heden, met voorvallen als de moord bij de buren en het wondje dat hij per ongeluk aanbrengt in de nek van zijn vrouw en tevens van zijn groeiende angst om messen aan te raken, de hem onwelgevallige komst van de neef van zijn vrouw en de raadselachtige ontmoeting met de psychoanalyticus Dr. Orth.
De verteller Fellman
Een stuk minder ‘realistisch’ zijn echter de sequenties die de dromen weergeven die Fellman in een onweersnacht droomt. Zijn vrouw en haar neef lijken daarin respectievelijk een verraderlijke en een bedreigende rol te spelen. De ware betekenis van de dromen kan op dat moment echter noch door Fellman zelf, noch door de kijker begrepen worden.
Meer verhelderend, maar evenmin ‘realistisch’, zijn de scènes die het uit een reeks van associaties bestaande relaas van de patiënt Fellman tijdens zijn psychoanalyse verbeelden. Hierin komen zowel de dromen van de chemicus als de gebeurtenissen uit zijn dagelijks leven in het heden en het verleden aan de orde. Dit relaas – met Fellmans rol van verteller laat zich vergelijken met die van Francis in Das Cabinet – wordt hoofdzakelijk door associatieve beelden (en slechts in geringe mate door tussentitels) voor het voetlicht gebracht.
Geheimnisse einer Seele: symbolische weergave van de kinderwens van Fellman en zijn vrouw, waarover de chemicus vertelt tijdens zijn psychoanalyse.
De associaties van de patiënt Fellman moeten scherp onderscheiden worden van zowel de feitelijke gebeurtenissen in zijn leven als zijn dromen. Dat komt onder andere tot uitdrukking in camerastandpunten en mise-en-scène. Als de patiënt Fellman vertelt over het wondje dat hij aanbracht in de nek van zijn vrouw ziet dat er anders uit dan toen we als kijker rechtstreeks getuige waren van deze gebeurtenis. Ook Fellmans dromen, bijvoorbeeld die waarin hij door de neef van zijn vrouw vanuit een boom beschoten wordt met een speelgoedgeweertje, ogen als hij ze liggend op de sofa beschrijft anders dan toen deze dromen als het ware buiten de toen slapende Fellman om aan ons gepresenteerd werden.
Hogere werkelijkheid
De dromen en associaties van Fellman vormen ieder op hun eigen wijze de sleutel tot een werkelijkheid die slechts gedeeltelijk uit feiten bestaat, maar betekenisvoller is dan de dagelijkse werkelijkheid. Onder leiding van psychoanalyticus Dr. Orth leert de chemicus er zijn onbewuste psychologische conflicten mee ontdekken. De bewustwording daarvan kan volgens de film leiden tot zijn uiteindelijke genezing.
Ook in Das Cabinet des Dr. Caligari is er een synthese tussen de objectieve werkelijkheid en de hoogstpersoonlijke beleving van de protagonist, die mogelijk leidt tot een ‘hogere’ werkelijkheid. Volgens de geneesheer-directeur in Das Cabinet zou die synthese tot de genezing van Francis kunnen leiden. Aangezien er omtrent de identiteit van die geneesheer-directeur geen zekerheid is, blijft de ware aard van die ‘hogere’ werkelijkheid mysterieus.
Procesbegeleiders
Als uitdrukking van dromen en associaties spelen fantastische scènes een belangrijke rol in Geheimnisse einer Seele. Datzelfde geldt, zij het kwantitatief in zeer bescheiden mate, voor realistische scènes in Das Cabinet des Dr. Caligari. Ondanks alle buitenissige decors begint deze film met een buitenopname. Of in ieder geval een schijnbare. Als de verteller zijn verhaal over Caligari begint af te steken, bevindt hij zich in een parkachtige omgeving met echte bomen en planten. In de slotscènes blijkt dit de tuin van de psychiatrische inrichting waar hij verblijft.
Anders dan een strikt onderscheid tussen het Expressionisme en De Nieuwe Zakelijkheid doet vermoeden, wordt er in beide films geschakeld tussen fantastische en realistische scènes, die te onderscheiden bewustzijnstoestanden van de protagonist representeren. Het gebruik van deze fantastische en realistische elementen wordt slechts gekenmerkt door accentverschillen en kwantitatieve verschillen.
Met of zonder instemming van zijn patiënt treedt in beide films het personage van de psychiater op als de procesbegeleider bij dit schakelen tussen het fantastische en het realistische. Hij is daarmee degene die kan beschikken over de voortschrijdende waanzin, dan wel de genezing van zijn patiënt.
Nu het optreden van een psychiater in beide films doorslaggevend is gebleken voor de vorm waarin het verhaal verteld wordt, zien we in het vierde en laatste deel hoe ook in andere films ten tijde van de Weimarrepubliek aan een psychiater of een daarmee verwant personage een sleutelrol wordt toegekend.
24 oktober 2018
Deel 1: Wantrouwen jegens de psychiatrie
Deel 2: Gevaarlijke driehoeksverhoudingen