Deel 2: Gevaarlijke driehoeksverhoudingen
Orth en Caligari: vakbroeders tegen wil en dank

door Paul Rübsaam

Het samenstel van dromen en associaties van de chemicus Fellman in Geheimnisse einer Seele (1926) en de vertekende werkelijkheidsbeleving van de verteller Francis in Das Cabinet des Dr. Caligari (1920) vertonen inhoudelijk een sterke verwantschap. In beide gevallen speelt de verborgen rivaliteit tussen twee bevriende mannen die dezelfde vrouw begeren een sleutelrol.

In Geheimnisse einer Seele vertelt de chemicus Fellman tijdens zijn psychoanalyse over een droom, die verbonden is met een jeugdherinnering. Als kind trok Fellman al op met zijn latere vrouw en was hij reeds bevriend met haar neef. In de droom geeft zijn vrouw als klein meisje een pop aan de neef cadeau, terwijl de kleine Fellman had gehoopt dat ze die aan hem zou geven. Volgens de psychoanalyticus Dr. Orth heeft Fellman daardoor onbewust zijn hele leven het gevoel dat zijn vrouw liever van haar neef dan van hem een kind had willen hebben.

Dit gevoel wordt versterkt door zijn kinderloze huwelijk en speelt op door het plotseling aangekondigde bezoek van de terugkerende neef/vriend, die jarenlang in de tropen heeft gewoond. De rivaliteitsgevoelens van Fellman jegens de neef kunnen onder leiding van Dr. Orh slechts stukje bij beetje worden blootgelegd. Gevoelens van oprechte vriendschap voor zijn jeugdvriend hebben ze namelijk naar Fellman’s onderbewuste verdrongen.

Ook de kijker worden de ware gevoelens van de hoofdpersoon pas in de loop van de film duidelijk. We zien ze in eerste instantie slechts terug in de vorm van zijn mysterieuze gedragingen en dromen. Het agressieve gedrag jegens de pups van zijn hond en de nadrukkelijke manier waarop hij snoepjes geeft aan het kind van een collega, representeren Fellman’s onderdrukte kinderwens. Een droom waarin de neef van zijn vrouw met een tropenhelm op zijn hoofd Fellman vanuit een boom met een speelgoedgeweertje beschiet, vormt een eerste aanwijzing voor de uit zijn kindertijd stammende minderwaardigheidsgevoelens van de chemicus jegens deze neef. 

Sneetje
Fellman’s geestesziekte bestaat volgens Orth uit een panische angst voor iedere confrontatie met messen, gevoed door het idee-fixe dat hij in staat zou zijn zijn vrouw te vermoorden. Een toevallige samenloop van omstandigheden in het heden is – in combinatie met het hiervoor beschreven oud zeer dat hij onbewust meedraagt – de oorzaak van deze geestesziekte. Toen Fellman een noodkreet hoorde, afkomstig van een met de dood bedreigde buurvrouw, was hij juist bezig een plukje haar uit de nek van zijn vrouw weg te scheren, maar nu maakt hij van schrik een klein sneetje in haar nek. Kort daarop kreeg hij het bericht over het aanstaande bezoek van de neef en ontstond het idee-fixe, dat zich uitte in onbegrijpelijke dromen en gedragingen.

Nadat dit alles tijdens zijn psychoanalyse is blootgelegd, springt patiënt Fellman op van zijn sofa, grist een briefopener van Orth’s bureau die veel weg heeft van een mes (een object dat hij aanvankelijk niet durfde te beroeren) en begint in het luchtledige wild om zich heen te steken, wat gelijk zou staan aan zijn genezing. Inderdaad blijken Fellman’s huwelijksproblemen vervolgens als sneeuw voor de zon verdwenen en verwekt hij alsnog een kind bij zijn vrouw. Niettemin maakt zijn door Orth uitgelokte driftaanval op de hedendaagse kijker een niet al te geruststellende indruk. 

Plechtige belofte?
Das Cabinet des Dr. Caligari bestaat op het eerste gezicht niet uit later te duiden dromen, associaties en gedragingen van de hoofdpersoon. In plaats daarvan zien we een raamvertelling met een door hoofdpersoon Francis verteld kerngedeelte. Dat kerngedeelte bevat Francis’ op expressionistische wijze vormgegeven herinneringen  aan eerdere gebeurtenissen in het stadje Holstenwall.

Holstenwall is onder andere de woonplaats van Francis zelf en zijn goede vriend Alan (Hans Heinrich von Twardowski). Beide vrienden zijn verliefd op Jane (Lil Dagover), de dochter van ‘Medizinalrat’ (arts in staatsdienst) Olsen. Ze beloven elkaar echter plechtig dat hun gedeelde passie hun vriendschap niet in de weg zal staan.

Op de jaarmarkt van Holstelwall zijn Francis en Alan erbij als Caligari zijn somnambule Cesare aan het samengestroomde publiek toont. Nadat Cesare zijn grote, zwart omrande schrikogen heeft opengeslagen, mag iemand uit het publiek een vraag stellen aan de somnambule, die over het vermogen zou beschikken de toekomst te voorspellen. Alan grijpt zijn kans en vraagt hoelang hij (Alan) nog te leven leeft. ”Tot aan het ochtendgloren”, luidt het verbijsterende antwoord. Diezelfde nacht nog wordt Alan vermoord.

Later blijkt dat Cesare Alan in opdracht van Caligari met messteken om het leven heeft gebracht. Volgens het verhaal van Francis, welteverstaan. Eerder al doodde Cesare de gemeenteambtenaar die Caligari hooghartig bejegende toen deze een vergunning aanvroeg voor het exploiteren van zijn kermisattractie. Voorts zou de somnambule zich na de moord op Alan aan de slapende Jane hebben vergrepen. Aanvankelijk wilde hij ook haar vermoorden, maar in de ban geraakt van de schoonheid van de wakker schrikkende jonge vrouw besloot hij haar slechts te ontvoeren.

Je zou Cesare en Caligari kunnen aanmerken als respectievelijk de personificatie en de procesbegeleider van de onbewuste, duistere aandriften van Francis. Diens motief om zijn vriend Alan uit de weg te ruimen ligt voor de hand. Alan is een concurrent in de liefde, zoals de ook al innig met de hoofdpersoon bevriende neef van de vrouw van Fellman dat is in Geheimnisse einer Seele. De gemeenteambtenaar is niet rechtstreeks een sta-in-de-weg voor Francis. Maar wel voor Caligari, die als procesbegeleider deel uitmaakt van de constructie van Francis’ inbeelding. Dat Francis bij de ontvoering van Jane (zijn romantic interest) zelf in een andere gedaante aan het werk zou kunnen zijn, is eveneens voorstelbaar.

Verlosser of  kwade genius?
In de laatste scènes van Das Cabinet des Dr. Caligari waarschuwt Francis het personeel van de inrichting en de andere patiënten tegen de gestichtspsychiater, die volgens hem niemand anders zou zijn dan Caligari. Maar als Francis in een dwangbuis in een isoleercel wordt gegooid, besteedt niemand aandacht aan zijn hulpgeroep. De film eindigt ermee dat de geneesheer-directeur zich over Francis buigt en in de camera kijkend opmerkt dat het idee-fixe van deze patiënt volgens welke hijzelf (de geneesheer-directeur) de mysticus Caligari zou zijn hem het instrument verschaft waarmee de patiënt kan worden genezen.

Als het verhaal dat Francis gedurende de rest van de film over Caligari verteld heeft niet waar is, blijft het de vraag wat er wél gebeurd zou kunnen zijn. Is Francis waanzinnig en is aan zijn zieke brein een verhaal ontsproten waarin andere personen uit de inrichting figureren? We zien immers in de inrichting niet alleen lookalikes van Caligari, maar ook van Cesare en Jane. Maar waarom dient er zich dan geen lookalike van Alan aan? Zou dat betekenen dat Francis zijn rivaal in de liefde toch heeft vermoord? Dan doemt er echter weer een andere vraag op. Waarom verblijft Francis in een psychiatrische inrichting en niet in de gevangenis?

Het open einde met zijn onbeantwoorde vragen versterkt de indruk dat het in Das Cabinet des Dr. Caligari niet draait om het achterhalen van feiten die als de oplossing van een mysterie moeten dienen, maar om de angsten en verborgen verlangens van de protagonist. Het model van Geheimnisse einer Seele wordt daarmee dicht genaderd. Francis vertelt een verhaal waarin een kwade macht middels een willoos werktuig datgene doet wat hijzelf op grond van zijn passies gedaan zou kunnen hebben. Fellman demonstreert in de film van Pabst via zijn droombeelden en associaties zijn door Orth te ontcijferen angsten en passies, waarmee ook hij een rol van verteller op zich neemt.

De behandelaars Orth en Caligari, die beiden iemand behandelen die te kampen heeft met verborgen rivaliteitsgevoelens jegens een vriend, verschillen hoofdzakelijk in de manier waarop zij door hun patiënt worden beleefd. Voor Fellman is Orth zijn verlosser, al springt de vreedzame chemicus aan het eind van zijn behandeling van de sofa om met een briefopener wild om zich heen te steken. Francis ziet in de gestichtspsychiater daarentegen een kwade genius en stelt deze verantwoordelijk voor zijn eigen verborgen agressieve neigingen.

Nu is vastgesteld dat de thematische verwantschap tussen Das Cabinet des Dr. Caligari en  Geheimnisse einer Seele sterk is, zal ik in het derde deel nader ingaan op de (ogenschijnlijk) aanzienlijke vormverschillen tussen deze twee films, die respectievelijk gelden als exponent van het Expressionisme en De Nieuwe Zakelijkheid. 

 

14 oktober 2018

 

Deel 1: Wantrouwen jegens de psychiatrie

Deel 3: Dromen, associaties en decors

Deel 4 (slot): Hypnotiseurs, illusionisten en het onderbewuste

 

MEER ESSAYS