Acteurs in de hoofdrol
door Bob van der Sterre
The Shipwrecker ♦ Gypsy ♦ Rhinoceros
Hoezo acteurs in de hoofdrol? Hebben ze niet altijd de hoofdrol? Soms gaan films echt over de acteurs zelf. Zoals Being John Malkovich en The Congress (Robin Wright). De drie hieronder waren ook nog eens slachtoffers van McCarthy en de zijnen in de jaren vijftig.
In de Duitse film The Shipwrecker uit 1975 is Sterling Hayden de hoofdpersoon. De film speelt zijn kleurrijke geschiedenis na. Groot geworden in de scheepvaart. Daarna oorlog. Vocht naast de partizanen in Joegoslavië. Keerde terug als oorlogsheld. Interesse in de Joegoslavische politiek. Sloot zich aan bij de communisten.
Sterling Hayden-obsessie
Hollywood. Asphalt Jungle. Meer films. En dan, onvermijdelijk: de McCarthy-processen. Oftewel het comité dat ‘on-Amerikaanse praktijken’ onderzocht en (te) linkse acteurs werkloos maakte. Die processen vormen een ommekeer in Haydens leven. Hij moet namen geven, worstelt ermee, veracht zichzelf, eindigt depressief bij de psycholoog.
In de film zien we Sterling Hayden zelf niet. Zijn rol wordt gespeeld door drie andere acteurs. Alles in het Duits. Ondertussen vertelt een rondwandelende man een kleine biografie over Sterling.
Heel vaak denk je bij zulke films: hoe kom je op dit idee, hoe kom je aan het geld om het te maken en voor wie is het bedoeld? Regisseur Wolf Eckart Buhler kun je wel een Hayden-obsessie toeschrijven: hij maakte in 1983 nóg een film over Hayden, de documentaire Pharos of Chaos. Twee uur onsamenhangende interviews met Sterling Hayden op een aak in Besançon (want hij voer later in zijn leven alleen nog maar rond), waarbij Hayden permanent dronken en/of stoned was. Een bizarre kijkervaring.
De reden (vermoedelijk) van de film: er is een link met Duitsland. Links/rechts spelen in de Duitse geschiedenis ook een grote rol – zeker in die jaren. Jammer genoeg is de film niet zo spannend. Dit is een degelijke (en iets te langdradige) Duitse productie. Dat maakt het ook wel maf want met de VS of Sterling Hayden heeft het allemaal weinig te maken.
Musical over danseres
Niet alleen mannen vonden ze gevaarlijk bij de McCarthy-processen. Eigengereide vrouwen met ‘gevaarlijke’ linkse sympathieën ook. Bijvoorbeeld de burleske danseres Gypsy Rose Lee. Zij was met afstand de meest beroemde burleskedanseres in haar tijd.
Gypsy Rose Lee schreef een autobiografie over haar leven: Gypsy, dat met haar hulp werd verbroadwayd en in 1962 verfilmd. De film toont in musicalvorm haar leven. Dat begint met haar moeders passie voor toneel en vaudeville. ‘Ik wil dat de meisjes een leuk leven kunnen leiden, kunnen rondreizen, wat ik ook altijd had willen doen.’ Is dat de droom van moeder of van de kinderen? Dat boeit haar niet zo.
Van de twee dochters (June en Louise) heeft alleen June echt talent voor het toneel. Maar die kiest voor haar eigen burgerlijke leven. Louise (Natalie Wood) moet de dromen voor moeder waarmaken. Een probleem: er is geen vraag meer naar vaudeville. Zo rollen ze het wereldje in van burlesketheater. Louise ziet er zelf wel de lol van in.
Lekker romantisch genieten van het brave verhaal met sfeer inkoppende musicalliedjes en theateroptredens! De film draait op de acteerpower van Rosalind Russell als moeder (bekend van His Girl Friday). Een vrouwenfilm bovendien, mannen hebben alleen bijrollen.
Met de werkelijkheid had deze film weinig te maken. Rose Lee had zelf al veel verzonnen (zoals het karakter Herbie). Tegelijk was de film ook wel gekuist. Je mist veel interessants. Bijvoorbeeld dat ze een humoristische stripteasestijl had bedacht, affaires had met een aantal beroemdheden (zoals Otto Preminger, vader van haar zoon Erik), kunstwerken cadeau kreeg van bewonderaars (Picasso, Miró en Max Ernst), worstelde met haar hebberige moeder, en haar eigen talkshow kreeg. Daarnaast had ze een uitgesproken linkse politieke mening (ze bezocht meetings van het Communist United Front) en kwam daardoor op de zwarte lijst van McCarthy. Rose Lee was zelf ook niet zo tevreden over de film.
Een geestige en zelfstandige vrouw die dingen zei als: Men aren’t attracted to me by my mind. They’re attracted by what I don’t mind. Er ligt trouwens nog steeds een kans om een remake te maken van haar smeuïge detective uit 1943 (The G-String Murders). Waar wachten de mensen in Hollywood op!
Zero Mostel
Ongeveer tien jaar later (1974) werd Rhinoceros gemaakt. Daarin zien we dat John en Stanley voor lunch hebben afgesproken in een restaurant. Dandy John probeert de drinkende Stanley op te voeden. ‘Ik weeg meer dan jij maar ik voel me zo licht als een veertje.’
Opeens is er herrie buiten. Een rinoceros dendert door de wijk. Stanley is de enige die niet gaat kijken. John verwijt hem apathie. ‘Een rinoceros rent over straat en je knippert niet eens met je ogen. De misdaad van de tijd waarin we leven!!’
Een paar dagen later gaat Stanley naar werk. Daar komt ‘meneer Bingham’ binnen als een rinoceros en sloopt het kantoor. ‘De ergste tijd om meneer Bingham te verliezen. Net voor de belastingen.’ De een na de andere persoon verandert in een rinoceros.
Rhinoceros (naar het toneelstuk van Eugène Ionesco) is geen eenvoudige film om te zien. Je moet hardcore van absurdisme houden om dit te waarderen. Een logisch verhaal is er niet. De film is op zijn mafst als Zero Mostel langzaam van een dandy in een rinoceros verandert. Hij speelde deze rol al talloze keren op Broadway en was dus goed ingespeeld. Vandaar ook de scherpe dialogen met toneelkwaliteiten: ‘Doe eens wat aan cultuur! Heb je wel eens een toneelstuk gezien van Eugène Ionesco?’
Geen biografie van Zero Mostel natuurlijk, maar er is toch wel een link. Want Mostel was juist zo aan het theater verbonden geraakt omdat hij werkloos was geworden als filmacteur in de jaren vijftig en begin jaren zestig. Uiteraard weer door die McCarthy-processen. Anders dan Sterling Hayden noemden hij geen namen en bespotte hij het comité met hun ‘waarheidsvinding’.
Met het winnen van een toneelprijs voor zijn rol in Fiddler on the Roof halverwege de jaren zestig eindigde zijn paria-status in Hollywood. Daarna domineerde hij met zijn bijrollen zowat alle films waarin hij speelde… The Producers, A funny thing happened on the way to the forum, Fiddler on the Roof, The Front en dus Rhinoceros. Zijn theatrale bewegingen, mimiek en stem waren goud waard voor comedy.
Zijn strijd met zijn vervolgers past helemaal bij het thema van deze film: als de massa te groot wordt, verplettert die jouw individualiteit. Zo werden hij, Sterling Hayden en Rose Lee verpletterd door de rinocerossen van hun tijd. En zo waren er velen met hen!
16 februari 2021
