Oosterse westerns

Oosterse westerns

door Bob van der Sterre

Deadlock ♦ Lemonade Joe ♦ At Home Among Strangers, a Stranger among his own

 
Stoffige landschappen, coole cowboys, saloons, duels. Films hebben altijd veel plezier gehad aan westerns. Maar ze kwamen uit meer landen dan Italië en Verenigde Staten alleen. Wat te denken bijvoorbeeld van onderstaande ‘easterns’ uit Duitsland, Tsjechoslowakije en de Sovjet-Unie?

Eerste shot in Deadlock (1970): man in pak, met koffer en machinegeweer, strompelt door de woestijn. Montage op het ritme van de muziek. Close-ups van de zon. Prachtige analoge filmbeelden: je zit er meteen in.

Getrokken pistolen in een mijndorpje
De man met de koffer is te verzwakt om te voorkomen dat zijn vinder, Charles Dump, de rollen omdraait. Hij steelt de koffer maar is niet van plan het mijnstadje te verlaten. Dan treft hij de bezoekende Anthony Sunshine, een oudere dief die ook al op de koffer uit is. Wie trekt aan het langste eind?

Het psychologische duel wijkt niet echt af van de meeste westerns. Maar het is een rauwe film, een stuk smeriger dan de gemiddelde western, en herinnert aan moderne films die wat minder westernromantiek hebben en wat meer willen uitbeelden hoe het echt was.

Is Deadlock een Duitse western? Ja en nee. De film speelt zich af in de moderne tijd, gezien de auto’s en wapens. Maar de Israëlische Negev-woestijn, de rotsen, het verlaten mijndorpje, de zes karakters en het dwarrelende stof zeggen maar een ding: het lijkt er wel verdomd veel op.

De quasiwestern ontleent zijn kracht aan zijn eenvoud. Een bijzondere locatie bijvoorbeeld. Want Deadlock werd vlak na de Zesdaagse Oorlog gefilmd in een mijndorpje, gelegen in een niemandsland tussen Jordanië en Israël. Overal (echte) getrokken pistolen. Ten tweede slechts zes acteurs. Dialogen zijn minimalistisch.

Het geringe budget borduurde alle betrokken partijen aan elkaar. Atypische westernacteurs, zoals Mario Adorf, samen met Anthony Dawson, die juist een typische westernkop heeft (ooit spelend als Ernst Blofeld). Het camerawerk is van Robert van Ackeren, hoewel hij eigenlijk alleen ervaring had als regisseur van seksfilms. En muziek komt van Krautrockband Can (vooral bekend van een track in Inherent Vice).

Regisseur Roland Klick hield sowieso van zijn kont tegen de krib te gooien. Tegen de culturele mode van zijn tijd in (links, geëngageerd en maatschappijkritisch) maakte hij ‘zomaar wat genrefilms’, want ‘ik hou veel van avontuur’. Schandalig! Hier vertelt hij erover.

Cowboy kan niet tegen sterke drank
Lemonade Joe
(Tsjechoslowakije, 1964) is zo mogelijk het tegendeel. Een vrolijke komedie met veel grappige dialogen. Hier is de western gestileerd, aan kant, luchtig, snel.

We beginnen in Stetson City, 1885. Een bar. Een en al bezopen lui. Een man in een wit pak bestelt ‘Kolaloka limonade’. Mensen deinzen achteruit. ‘Ben je Limonade Joe?’ ‘So what.’ En hij schiet een vlieg doormidden.

De saloon met whisky loopt leeg en de Kolaloka-saloon van Winnifred en haar vader loopt ineens als een trein. Tot ene Hogofogo de boel komt verpesten. Hij weet dat er maar een ding is dat Lemonade Joe kan verslaan: sterke drank.

De satire is messcherp. Lemonade Joe is een commerciële vertegenwoordiger voor Kolaloka en hoopt dat hij de morele strijd kan winnen van de sterke drank (frisse commerciële cola versus muffe communistische wodka zou je kunnen denken). Geen wonder dat deze film in Tsjechië en Slowakije wordt beschouwd als een stukje cultureel erfgoed. In totaal gingen er destijds 4,5 miljoen mensen heen.

Lemonade Joe van Oldrich Lipsky (en de vele anderen die hem hielpen) is een van de minder bekende komische pareltjes uit de filmgeschiedenis. Er gebeurt zoveel in deze film – een en al uitzinnige vrolijkheid – en het verveelt geen seconde. Uitermate grappig acteerwerk en grappige animatietechnieken – waar Tsjechen toch al een traditie in hebben. Het hoge stemmetje van de lelieblanke Lemonade Joe; de schietpartij in ‘Main street’; de vrouwen die spontaan verliefd worden als ze Lemonade Joe zien. Het is onmogelijk om er geen goed humeur van te krijgen.

Net als in de komedies van de Marx Brothers ligt het tempo zo hoog dat er tijd overblijft. En net als bij de Marx Brothers wordt tijd volgemaakt met zang.

Ambitieus mannetje van de Sovjet-school
De western uit Oost-Europa werd ‘red western’ genoemd. De context van een van de mooiste red westerns, At Home Among Strangers, a Stranger among his own (1974), is uiteraard politiek. De jaren twintig tijdens de burgeroorlog tussen de Roden en de Witten. Moskou verordonneert dat al het goud naar Moskou moet worden gebracht. Logisch niet? Geld voor een veilig transport is er niet. Dat betekent dat een groep robuuste kerels even erg heldhaftig moet zijn.

Het onvermijdelijke gebeurt: de transporttrein wordt overvallen. De Tsjeka (Russische geheime dienst in die tijd) gaat erachter aan en leert dat de dienst met een verrader kampt. Ondertussen hebben bandieten het goud in bezit – maar zonder te weten waar het precies is gebleven.

Dit regiedebuut van de toen pas 27-jarige Nikita Michalkov buitelt over de ambities waarmee hij te werk ging. Een en al fraaie shots, uitbundig lichtspel, mooie close-ups, figuranten, interessante cameraperspectieven. Je kijkt je ogen uit. Dit is nog eens debuteren. Opnamen in desolate gebieden in Tsjetsjenië en Azerbeidzjan. Typisch voor de film is het terloops laten zien van diepte in de achtergrond van het beeld, een erg mooi effect.

Je ziet aan alles af dat Michalkov zijn kans greep en meteen een legendarische film à la Orson Welles wilde maken. Was het verhaal saai geweest, had dit stijlvertoon irritant kunnen uitpakken, maar de film is behoorlijk spannend.

En die zwart-witbeelden dan, is dat geen artistiek snobisme? Hij kreeg gewoon niet meer kleurenfilm van producent Mosfilm. Te duur. Dus dan maar overstappen op zwart-wit. En dat we het nu ineens chique vinden, is alleen maar mooi meegenomen.

Hoe hij op zijn 27e die kans kreeg in dit rigide systeem? Misschien kon hij op het juiste moment net zo goed bluffen als de vrijbuitende cowboys. Michalkov speelt zelf de bandiet met verve, zoals iedereen knap acteert.

Michalkov zou zijn geïnspireerd door de westerns van Sergio Leone. Zo kan het zijn dat Italiaanse films, meestal gefilmd in Joegoslavië, over de geschiedenis van de Verenigde Staten, van invloed waren op een ambitieus mannetje van de Sovjet-school..

 

7 juni 2016

 

Lemonade Joe

 

Alle Camera Obscura