Deel 4 (slot): Hypnotiseurs, illusionisten en het onderbewuste
Orth en Caligari: vakbroeders tegen wil en dank

door Paul Rübsaam

De invloed van de psychiatrie en de toenemende populariteit van de psychoanalyse als behandelmethode in de eerste decennia van de vorige eeuw hebben – afgezien van Das Cabinet des Dr. Caligari en Geheimnisse einer Seele – de nodige sporen in Duitse films uit de periode van 1920 tot 1933 achtergelaten.

In Dr. Mabuse. Der Spieler (1922) en Das Testament des Dr. Mabuse (1933) van Fritz Lang spelen angst voor de ongebreidelde macht die de psychiater als professional zou kunnen verwerven en twijfel over de wetenschappelijkheid en controleerbaarheid van zijn activiteiten een nog prominentere rol dan in Das Cabinet des Dr. Caligari (1920) van Robert Wiene.

Dr. Mabuse. Der Spieler (1922), naar een draaiboek van Thea von Harbou, bestaat uit twee delen, met respectievelijk als ondertitel: Der Grosse Spieler. Ein Bield der Zeit en: Inferno. Ein Spiel von Menschen unserer Zeit. Zoals die ondertitels aangeven, wil de film evenals de roman ‘Dr. Mabuse der Spieler’ van Norbert Jacques een tijdsbeeld schetsen. De kwaadaardige psychoanalyticus Dr. Mabuse (Rudolf Klein-Rogge) is de kiem die de ziekte van zijn tijd belichaamt.

Mabuse manifesteert zich in talloze vermommingen en wekt angst op bij de decadente hogere burgerij in Duitsland kort na de Eerste Wereldoorlog – veelal door hypnose hebzucht, speelzucht en onberedeneerde angst. Anders dan Caligari beschikt hij over een uitgebreid netwerk, dat zich bezighoudt met criminaliteit van een vaak ongrijpbaar karakter als het manipuleren van beurskoersen, valsemunterij en smokkelarij. De criminele ‘staat in een staat’, die zich bij Caligari nog beperkte tot de grenzen van het krankzinnigengesticht, infiltreert onder Mabuse de samenleving als geheel.

De ‘vakman’ Mabuse
Zonder vermomming houdt de psychoanalyticus Prof. Dr. Mabuse op een gegeven moment een lezing met als onderwerp: ”Der psychoanalyse als Faktor in der moderne Heilkunde”. Mabuse betoogt daarin dat tachtig procent van alle psychische ziekten genezen kunnen worden door een intensief contact tussen behandelaar en patiënt, zonder tussenkomst van derden.

Eénmaal komt het in de film zover dat Mabuse daadwerkelijk een patiënt ‘behandelt’. Deze patiënt, graaf Told, is buiten zijn medeweten nog voor zijn behandeling door Mabuse gehypnotiseerd, met als gevolg dat hij is gaan valsspelen met kaarten. De graaf raakt daardoor in opspraak, kan niet verklaren waarom hij zo diep gezonken is, wordt neerslachtig en besluit zich tot een psychiater te wenden: Mabuse.

Dan blijkt dat de psychoanalyticus het intensieve contact tussen behandelaar en patiënt zonder tussenkomst van derden op geheel eigen wijze interpreteert. Mabuse is onder strikte voorwaarden bereid de graaf in diens eigen huis te behandelen. Told mag zijn huis niet verlaten, niemand ontvangen, met niemand spreken en geen bekenden zien.

De reeds ontredderde en nu ook geïsoleerde graaf krijgt last van nachtelijke hallucinaties, De volgende dag komt psychoanalyticus Mabuse weer bij hem langs en praat op hem in: ”Je bestaan is vernietigd…” ”Je wil niet meer leven…” ”Niet Meer Leven!’ Als ‘Mabuse vertrekt, geeft hij een bediende instructies de graaf alleen te laten. Geheel in overeenstemming met de bedoelingen van Mabuse, die een sterke erotische belangstelling koestert voor de vrouw van de graaf, snijdt Told met een scheermes zijn eigen keel door. 

Macht en onmacht
Evenals Caligari (althans volgens de verteller Francis in Das Cabinet des Dr. Caligari) is Mabuse ook zelf een psychopaat. De psychoanalyticus is een opvliegende, overdreven punctuele en snel gefrustreerde alcoholist, wiens gevoel voor eigenwaarde geheel afhankelijk is van de macht die hij over anderen kan uitoefenen.

Die macht van Mabuse is zowel verstrekkender als beperkter dan die van Caligari en Orth. De laatste twee oefenen macht uit over één of enkele personen in een begrensde ruimte. Maar tegelijkertijd zijn ze, bijna als de regisseur van de film, volledig meester over de loop van het verhaal. Mabuse, die met zijn vele vermommingen en malversaties zowat een heel land in zijn greep heeft, delft daarentegen volgens de wetten van de politiefilm uiteindelijk het onderspit tegen het door Staatsanwalt Von Wenk gepersonifieerde wettelijke gezag. 

Spelen met vuur
De oudere films van Wiene en Lang lijken zich aan één kant van een spectrum te bevinden en de latere van Pabst aan een andere. In de eerste twee films zou de invloed van de psychiater verderfelijk zijn, in de laatste helend. Aangezien echter de bedoelingen van de gestichtspsychiater ‘Caligari’ niet geheel opgehelderd zijn, neemt dezer eerder een middenpositie in tussen de kwaadaardige Mabuse en de bonafide Orth.

Zoals eerder gezegd, lijkt de psychoanalyticus Orth in Geheimnisse einer Seele voor de onbevangen kijker met vuur te spelen als hij zijn patiënt Felmman ‘bevrijdt’ van diens angst om messen aan te raken. Ongeacht de nobele intenties van Orth is er zelfs een zekere verwantschap tussen zijn optreden en dat van de psychoanalyticus Mabuse, die het minderwaardigheidsgevoel en het isolement van zijn patiënt graaf Told uitbuit om deze tot een agressieve daad jegens zichzelf te verleiden.

Geluid
In de geluidsfilm Das Testament des Dr. Mabuse (1933), een vervolg op Dr. Mabuse. Der Spieler, is Mabuse opgenomen in een krankzinnigengesticht. Van daaruit schrijft hij een handleiding voor het vestigen van een misdaadimperium, verstrekt hij opdrachten tot het plegen van diverse moorden en hypnotiseert hij mensen op afstand. Nadat hij overlijdt, neemt zijn geest bezit van die van de gestichtspsychiater Prof. Dr. Baum. Het fenomeen van een  krankzinnige psychiater die vanuit het gesticht zijn ongebreidelde macht uitoefent – reeds bekend van Das Cabinet des Dr. Caligari – zien we hier dus terug.

Op creatieve wijze gebruikmakend van het destijds nieuwe fenomeen geluidsfilm verbeeldt (of beter gezegd: ‘verklankt’) Fritz Lang in Das Testament een kenmerk van de psychoanalyticus dat eerder in Geheimnisse einer Seele tot uitdrukking kwam: zijn onzichtbaarheid. In een criminele context welteverstaan. Zoals Fellman zijn behandelaar Orth niet kan zien, omdat deze volgens de regels van zijn vak achter de sofa zit waarop zijn patiënt ligt, zo verstrekt Mabuse de orders voor zijn handlangers via iemand die hen toespreekt vanachter een gordijn. In stijl met het karakter van Mabuse is er echter sprake van misleiding. Het silhouet van de man dat zich door het gordijn aftekent, is in werkelijkheid dat van een in mensenvorm uitgesneden stuk karton. Het stemgeluid van ‘de man achter het gordijn’ is afkomstig van een bandrecorder. 

Spinnenweb
De films Raskolnikov van Robert Wiene en Schätten: eine Nächtliche Hallizunation  van Arthur Robison stammen beiden uit het jaar 1923. Evenals Dr. Mabuse. Der Spieler werden ze vervaardigd na Das Cabinet des Dr. Caligari en vóór Geheimnisse einer Seele. In deze films is weliswaar geen psychiater of psychoanalyticus actief, maar respectievelijk een onderzoeksrechter (Raskolnikov) en een illusionist (Schätten), die op hun eigen wijze de onderbewuste drijfveren van de protagonisten blootleggen.

In Raskolnikov, een verfilming van de roman ‘Misdaad en Straf’ van Fjodor Michajlowitsj Dostojevski, vormen de decors evenals in Das Cabinet des Dr. Caligari een afspiegeling van de gemoedsgesteldheid van de protagonist. Deze hoofdpersoon, de voormalige student Rodion Romanovitsj Raskolnikov, publiceerde ooit een artikel waarin hij betoogde dat uitzonderlijk begaafde mensen zich onder omstandigheden niet aan de wet behoeven te houden. In de geest van dat artikel vermoordt hij een lommerdhoudster, die zich naar zijn mening verrijkt over de ruggen van armen.

Geplaagd door schuldbesef valt Raskolnikov vervolgens ten prooi aan koortsdromen en visioenen. In zo’n koortsdroom legt hij opnieuw de weg af naar de plaats van het delict. De trappen naar de verdieping waar hij de lommerdhoudster met een bijl de hersens heeft ingeslagen, ogen in die droom vervormd en in elkaar gestort. In het trappenhuis moet hij zich langs vele mensen wurmen, die hem nawijzen met beschuldigende vingers.

Een onderzoeksrechter, Porfiri Petrovitsj, vaak gezeten voor een raam met een traliewerk in de vorm van een spinnenweb, verdenkt Raskolnikov van begin af aan van het misdrijf. Niettemin nodigt hij de verdachte bij hem thuis uit en discussieert hij met hem over de inhoud van zijn artikel. Voor de ogen van Raskolnikov arresteert de onderzoeksrechter zelfs opzettelijk een onschuldige in verband met het misdrijf. Zo weet de spin Porfiri Raskolnikov in zijn web te vangen en zover te krijgen dat hij  een bekentenis doet. Porfiri dient daarmee het recht en biedt Raskolnikov tevens de gelegenheid zich te ontdoen van de last die gevormd wordt door zijn bezwaard geweten.

Schaduwen
In Schätten dient een rondreizende illusionist, die als schijnbaar op een kermis thuishorend personage herinneringen oproept aan Dr. Caligari, zich aan bij het huis van een rijk echtpaar. Dit echtpaar heeft op die avond vier mannelijke gasten voor het diner uitgenodigd; tot ongenoegen van de gastheer lijken alle vier van plan de gastvrouw te verleiden. De binnen genodigde illusionist tovert het zestal personen onder hypnose een illusie voor, waarbij de schaduw van ieder persoon een eigen leven gaat leiden en de verborgen angsten en verlangens van de persoon in kwestie tot uitdrukking brengt. Overspel, een sadomasochistische wraakoefening en moord zijn het gevolg.

Tenslotte weet de illusionist, die blijkbaar als een voorloper van Dr. Orth vol goede bedoelingen is, alles in veilige banen te leiden door een einde te maken aan de hypnose en de ontketende schaduwen te laten terugkeren naar de personen bij wie ze horen. Zich bewust van zijn of haar duistere aandriften en daardoor gewaarschuwd en emotioneel gezuiverd, kan ieder personage in harmonie met de anderen zijn of haar pad vervolgen.  

‘Goede’ en ‘slechte’ psychiaters
Weimar Cinema omvat alle in Duits taalgebied vervaardigde films ten tijde van de Weimar Republiek, de staatkundige fase van Duitsland vanaf het einde van het Duitse keizerrijk (1918) tot aan het moment waarop de nationaalsocialisten aan de macht kwamen (1933). Gezien de grote invloed van de films uit deze periode en dit taalgebied op de ontwikkeling van de cinema in het algemeen is de term een gevleugeld begrip.

Ondanks min of meer afgebakende filmstromingen als het Duits Expressionisme, De Nieuwe Zakelijkheid en de geluidsfilms vanaf 1928, zijn er vele pogingen ondernomen om het wezen van de Weimar Cinema als geheel te doorgronden.

Zonder afbreuk te doen aan de waarde van de diverse studies die deze periode uit de filmgeschiedenis tot onderwerp hebben, kan worden vastgesteld dat de toenemende invloed van de psychiatrie in de eerste decennia van de vorige eeuw en het zich vestigen van de psychoanalyse als behandelmethode de nodige sporen hebben achtergelaten in de Weimar Cinema.

Naast bewondering voor het vakmanschap van de moderne psychiater getuigen de in deze verhandeling besproken films van angst voor de ongebreidelde macht die deze professional zou kunnen verwerven en twijfel over de wetenschappelijkheid en controleerbaarheid van zijn activiteiten. Het ambivalente totaalbeeld van de psychiater is onlosmakelijk verbonden met de ontwikkeling die de speelfilm in artistiek opzicht doormaakte in de bewuste periode. 

Ik heb uitsluitend stilgestaan bij de rol van de psychiater als personage in de besproken speelfilms. Niet bij verstrekkende onderwerpen als de rol van de psychiatrie of het onderbewuste in de cinema in het algemeen. Ook de rol van de psychiater in films buiten het Duitse taalgebied en in latere tijdvakken is niet aan de orde gekomen. De ambivalente houding ten opzichte van deze vakman zal echter nog  tot lang na 1933 en ver buiten Duitsland in diverse films de toon zetten.

Hitchcock
Om een enkel voorbeeld te noemen: In Spellbound (1946) van Alfred Hitchcock, met droomsequenties van Salvador Dali en in de hoofdrollen Gregory Peck, Ingrid Bergman en Leo G. Carroll, komt die ambivalentie wel heel letterlijk tot uitdrukking. Een ‘goede’ psychiater (psychoanalytica) probeert gebruikmakend van haar vakkennis een van moord verdachte man die aan geheugenverlies lijdt vrij te pleiten. Een ‘slechte’ psychiater probeert diezelfde man juist te compromitteren. Hitchcock is als cineast in belangrijke mate gevormd in Duitsland ten tijde van de Weimar Republiek. Ongetwijfeld hebben Caligari, Orth en ook Mabuse hem tot inspiratie gediend.

 

30 oktober 2018

 

Deel 1: Wantrouwen jegens de psychiatrie

Deel 2: Gevaarlijke driehoeksverhoudingen

Deel 3: Dromen, associaties en decors

 

MEER ESSAYS