Nederland in buitenlandse ogen
door Bob van der Sterre
One of Our Aircraft Is Missing ♦ Operation Amsterdam ♦ Trafic
Het is altijd leuk, zoals in Ocean’s Twelve, als Nederland ineens in beeld is. En meer dan alleen maar als de plek waar je friet in de mayo verdrinkt. Ons land speelde vaker in buitenlandse films een hoofdrol. En elke keer moest er weer een oplossing worden gevonden voor het probleem: in welke taal laten we de karakters praten?
Foreign Correspondent van Hitchcock uit 1940 is een goed voorbeeld van hoe het niet moet. Nederland is daarin slechts een decor voor een spannend verhaal. Je hoort praktisch geen echt Nederlands, wel iets fonetisch dat net zo goed Duits als Deens zou kunnen zijn. Een afslag bij een gracht en daar zijn de molens. Een aanfluiting vanuit Nederlands perspectief.
Geallieerd vliegtuig stort neer bij Hilversum
In One of Our Aircraft Is Missing (1942) is het al wat beter gedaan. In de film komt een Brits toestel terug van een bombardement in Stuttgart en stort neer vlakbij Hilversum. Het groepje vindt elkaar terug na de parachutesprong. Ze krijgen steun van de lokale bevolking. Met Nederlandse kleding hopen ze in een paar dagen bij zee aan te komen.
Powell en Pressburger, de regisseurs van deze film, staken meer energie in realisme dan Hitchcock twee jaar ervoor. Kinderen spreken bijvoorbeeld echt Nederlands. En de volwassen karakters spreken redelijk goed fonetisch Nederlands. Maar een Nederlandse kijker hou je niet voor de gek. De juf, de burgemeester, de verrader, de predikant (Peter Ustinov in een klein rolletje): het is het allemaal niet.
De burgemeester lost het taalprobleem op door snel te praten en aldoor opwinding in zijn stem aan toe te voegen (waardoor je pas beseft hoe ‘lijzig’ Nederlands wel klinkt). Nota bene verrader De Jong heeft een rimpelloos accent maar je hoort dat hij niet weet wat hij zegt. Ironisch voor een verrader.
Het is meer dan accent alleen waar je een Nederlander aan herkent, besef je ineens. De spreekwoorden prevelende Els Meertens (‘Wie het water eert, die het water keert’) is beslist níet Nederlands. Haar dictie verraadt haar. En Jo de Vries? Veel te streng voor een Nederlandse.
Maar goed, het was 1942, en je kon niet even gaan filmen in Nederland. Hoe bizar moet het zijn geweest dat tijdens de oorlog ergens in Engeland mensen hun best deden op een rol als Duitse soldaat voor een serieuze film over bezette Nederlanders. De film is overigens prima geslaagd. Films van Powell en Pressburger werden pas echt interessant na deze film, maar ook One of Our Aircraft Is Missing zit vol cinematografisch interessante momenten, zoals de vlucht tussen het luchtafweergeschut door.
Diamanthandel in Amsterdam
Ook Operation Amsterdam (1959) gaat over de Tweede Wereldoorlog. Het speelt zich zogenaamd af in 1940, op het punt als de Duitsers Nederland binnenvallen. Amsterdam heeft een behoorlijke diamantenhandel. De Britten willen de diamanten uit Duitse handen houden. Ze sturen er drie man op af: twee Nederlandse diamantairs en een straffe Britse kolonel.
Het verhaal wordt spannend gebracht, aldoor met de klokken in beeld en drums op de achtergrond. Maar niet alles is even geloofwaardig. Terecht werd in 1960 al in The New York Times afgevraagd: moet je echt met je diamanten in een open auto dwars door een stad scheuren?
Voor ons is de film vooral interessant vanwege Amsterdam ten tijde van de oorlog. Nooit eerder zag ik de stad zo midden in de vuurlinie. De achtervolging door de stad is er ook eentje om nog eens terug te spoelen.
Maar de taal is wederom een probleem. Volgens de logica in deze film is het doodnormaal dat we in een café met vrienden of thuis met familie Engels praten. Als er geschoten wordt, roepen we ‘Take cover!’ De film heeft wel een jonge Peter Finch, die leuk paart met Eva Bartok, die als een voorloper van Bonnie uit Bonnie & Clyde erop los maait met haar machinegeweer. Op Nederlands valt ook deze zogenaamde Amsterdamse niet te betrappen, wel vloeiend Engels (en ze is Hongaars).
Met Tati naar de Autorai
In Trafic (1971) zien we hoe het Franse autobedrijf Altra een campingcar probeert te transporteren. Ze moeten naar de Autorai in Amsterdam. Maar onderweg stapelen de problemen zich op. Een lekke band. Een file. Een grootschalig auto-ongeluk. Een aanhouding.
Ondertussen staan de mensen bij de stand van Altra in Amsterdam wortel te schieten en doet de pr-dame haar best iedereen op te jagen.
Het complexe talenverhaal van deze film (Nederlanders en Fransen die aldoor Engels met elkaar praten) wordt prima opgelost. Ze spreken wat ze normaal ook zouden spreken. De acteurs die Nederlanders moeten spelen, zijn daadwerkelijk Nederlanders. Er wordt veel Nederlands gesproken. ‘Mag ik even in dat tasje kijken!’
Een paar rake observaties van de Nederlandse cultuur. Neem lompe Bernd en zijn gevoel voor gezelligheid. Of de typische rijtjeshuizen. Of de melige receptionistes (erg Hollands besef je ineens). De agenten die even brutaal als vanzelfsprekend de campingcar willen testen. Dat typische gebrek aan bescheidenheid: zo Hollands!
Dat komt vermoedelijk allemaal omdat Trafic aanvankelijk een vrucht was van een lange vriendschap tussen twee filmers: Jacques Tati en Bert Haanstra. Tati (failliet na Playtime) was dolblij met de kans om nog een film te maken. De twee regisseurs leverden evenveel input aan het werkstuk. Maar Haanstra worstelde met Tati’s grillige karakter en stopte na twee jaar de samenwerking. Het smeuïge verhaal staat hier te lezen.
Een ondergewaardeerde film, vermoedelijk omdat Tati veel betere films heeft gemaakt. Maar toch is het erg amusant voor ons Nederlanders. Bijzondere beelden van mensen en gewoonten van begin jaren zeventig – en dat op de bekende stijlvolle manier van Jacques Tati. Let bijvoorbeeld eens op de choreografie in het politiebureau. En wie heeft ooit de Nederlandse automobilisten van vroeger onbekommerd zien neuspeuteren? Deze stiekeme beelden komen uit de koker van Haanstra.
Tati’s kritische boodschap is ook nooit ver weg. Hier zien we hoe raar de band is tussen mens en auto. En hoe ver was hij zijn tijd vooruit met zijn campingcar? Campings staan er tegenwoordig vol mee. Al komt er dan meestal geen gas uit de kraan en water uit het gasstel.
7 januari 2015
