Ondertussen, op de redactie:
Gruwelijke daden door manipulatie
ALFRED:
Best een aardige film, The Experimenter, over sociaal psycholoog Stanley Milgram. Ik hoorde eind jaren zeventig voor het eerst over zijn werk. Ik weet de omstandigheden niet meer precies, maar het had iets met Peter Gabriel te maken (dat heb ik wel onthouden). Wellicht verwees hij in een interview naar Milgram en diens beroemd geworden experiment met de dodelijke stroomstoten.
De menselijke natuur is eindeloos fascinerend en de donkere kanten daarvan wellicht nog meer dan de prettige en niet alleen omdat de duivel alle goeie deuntjes heeft. Wie zich wil wapenen tegen het boze moet het eerst een beetje kennen.
Milgram publiceerde zijn onderzoek, Behavioral study of obedience (Gedragsstudie van gehoorzaamheid), in 1963. In datzelfde jaar kwam Hannah Arendt met haar geruchtmakende boek over het proces en de veroordeling (doodstraf) van nazibeul Eichmann, Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil (De banaliteit van het kwaad: een reportage).
Het punt van Arendt: Eichmann is geen griezel, het is een doodsimpele, zelfs grijze man die deed wat hem werd opgedragen. Het punt van Milgram: veel mensen doen wat hen wordt opgedragen, ook al is het resultaat de dood van een mens. Overeenkomst: het kwaad is geen spectaculaire uitzondering, maar banale regel (“in iedereen schuilt een beul”). Wie cynisch is zou kunnen concluderen: het goede is uitzondering. Sinds 1963 is de genocide van de Holocaust niet uniek gebleken, zoveel is wel duidelijk.
Mijn vraag: is er verband tussen het moment dat Milgram en Arendt hun bevindingen openbaarden? Is Milgram op het idee gebracht door het boek van Arendt? Ben je daar tijdens je studie iets over tegengekomen?
Bij voorbaat dank voor je reactie.
GEORGE:
Ik wil eerst even zeggen dat ik het een mooie film vond omdat de experimentele vorm ook een rol speelde ten opzichte van Milgrams experimenten. Het doorbreken van de vierde wand en het tonen van de kunstmatigheid van de decors geven aan dat onze beschaving en onze waarden, maar een dun vernislaagje zijn waar ons eigen ondoorgrondelijke gedrag doorheen prikt.
Wat de link tussen Arendt/Eichmann betreft is het natuurlijk geen toeval dat het rond dezelfde tijd gebeurde. Meer mensen waren er mee bezig. Ik kan me een goed boek van Mulisch herinneren over Eichmann waarin hij zijn aanwezigheid bij het proces beschrijft.
Maar de link moet volgens mij breder gezien worden. Volgens mij was het Zygmunt Bauman die de holocaust zag als een fenomeen dat is afgeleid van de verlichting en een perverse doorvoering van ons rationele denken. Wat het experiment interessant maakt is dat het proces van straffen is gemechaniseerd op twee niveaus. Technologisch hoeven de proefpersonen alleen op een knopje te drukken. In de kampen werden alleen Zyklon B kristallen door het luchtrooster gegooid. Dit is natuurlijk heel anders dan het echt fysiek straffen van iemand. Zou zo’n experiment werken bij normale mensen?
Interessant genoeg heeft de hele discussie nu iets actueels als je kijkt naar drone-bestuurders die worden gerekruteerd vanuit fanatieke gamers. Technologie zorgt voor een vreemde afstandelijkheid tussen mensen. En ik denk dat die afstandelijkheid ook zorgt voor de gestandaardiseerde wijze waarop wij ons gedragen alsof wij ons laten leiden door de hardware en door de ‘logische’ en ‘rationele’ werkwijze van programma’s en computers.
Maar dan is de vraag misschien of moderne technologie de mens nu voorgoed veranderd heeft. Is dat de breuk die Milgram met zijn experiment heeft aangetoond i.p.v. dat de mens altijd slecht en conformistisch is geweest?
RALPH:
Leuke interpretatie George, over die vierde wand en kunstmatigheid van de decors. Ik vond het storend omdat het me uit de film haalde en de verwachting dat er nog een spanningsopbouw in zou zitten.
Maar terug naar de vraag van Alfred. Voor zover ik heb kunnen vinden is Milgram, die zelf van Joodse origine is, geïnspireerd geraakt door de Processen van Neurenberg. Zijn bekende onderzoek is geniaal opgezet en leidde tot zijn uitspraak dat in de VS van de jaren zestig het niet zoveel moeite zou kosten een concentratiekamp te bemannen. Dit leidde (uiteraard) tot kritiek van zelfs de hoogste instantie voor psychologen in de VS, de APA (American Psychological Association). Met de uitkomsten van zijn onderzoek en zijn controversiële stellingen, kruipt hij tegen de uitspraken van Hannah Arendt aan. Het is nu eenmaal een boodschap die je liever niet over jezelf hoort.
En tegelijkertijd onwijs actueel, met de dreiging van fundamentalistisch geweld. Het zondebok principe wordt direct van stal gehaald. De nuance sneuvelt als eerste. Het projectie-mechanisme tussen WIJ en ZIJ is voortdurend actueel. In de jaren vijftig, ten tijde van McCarthy was er de “klopjacht” op de communist, die steeds gruwelijker werd tot aan de Vietnam-oorlog aan toe. We zien het nu met de Moslims, die over een kam gescheerd, allemaal potentieel gevaarlijk zijn. In kleiner verband zie je het tussen club-rivaliteit, Feyenoord – Ajax, Vitesse – NEC. Iedere keer is het principe gelijk.
Jan de Laender, een Vlaamse criminoloog en Dr. in de psychologie, schrijft daar in zijn boek: “Het Hart van de Duisternis” (pag. 262-263) het volgende over:
“De ontmenselijking van het slachtoffer.
Als wij een medemens een groot onrecht aandoen, als wij hem folteren of doden, verdwijnt een deel van de schuldgevoelens als wij hem van zijn menselijkheid kunnen beroven. In de eeuwen waarin mannen vrouwen onderdrukten, deden de onderdrukkers hun best om zich ervan te overtuigen dat vrouwen minderwaardige mensen waren. Sommige theologen hadden diepe twijfels over de vraag of vrouwen – net als mannen – een onsterfelijke ziel bezaten.
Overal waar mensen hun medemensen als slaven hebben misbruikt, ging dat gepaard met twijfels omtrent de volle menselijkheid van slaven. De Amerikaanse slavenhouders deden hun best om te geloven dat slavernij geen kwaad was, omdat zwarten ook geen echte, volwaardige mensen waren.
In de experimenten van Milgram waren de mogelijkheden om het slachtoffer te ontmenselijken niet groot, maar ze werden ten volle benut. Sommige proefpersonen hadden het nadrukkelijk over de extreme domheid van hun slachtoffer. Ze leverden commentaar in de stijl van: ‘Luister, meneer, ik ben in mijn leven al heel wat stomkoppen tegengekomen, maar die kerel in die stoel vond ik de grootste idioot die ik ooit gezien heb’. Hij moet wat eenvoudige woorden van buiten leren. Ik vraag hem: “Man?” Hij moet zeggen “oude”. Maar hij zegt “hoge”! Ik zeg “Fout” en geef hem een schok. Even later vraag ik opnieuw “Man?” Weet je wat hij zegt? “Hoge”! Ik dacht, die kerel is zo dom dat hij de schokken verdient.’
Als het slachtoffer extreem dom is of slecht of in enigerlei ander opzicht minder dan menselijk, lijkt het ook veel minder erg om hem kwaad te doen.
De nazi-ideologie stelde joden voor als leugenaars, dieven, oorlogsstokers, seksueel bezetenen, als ongedierte, als een ziekte van de mensheid, als een plaag die moest worden uitgeroeid. Franz Stangl bekende dat hij de joden niet meer als mensen zag, maar als vracht, als ‘cargo’. In de concentratie- en uitroeiingskampen werden de joden snel veranderd in wezens waarin men nog nauwelijks mensen kon herkennen: ze waren kaal geschoren, vervuild, overdekt met uitwerpselen, hun lichaam was monsterachtig vermagerd.”
Bovenstaande is een uitermate relevante actuele beschrijving van een menselijke manipulatie om tot gruwelijke daden te komen, zowel in het klein als in het groot. En vergis je niet, het is vandaag de dag alomtegenwoordig, zoals ik hierboven al aangaf in de haatcampagnes tegen de Moslims.
Ik ga Full Contact ook snel kijken, George, want ik vind het een interessante opmerking die je maakt in de rekrutering van gamers voor drone-aanvallen. De ontmenselijking zit inherent in drone-aanvallen, vanwege de afstand en het opgelegde vijandbeeld. Drone-oorlogvoering gaat over het gehoorzaamheidsexperiment van Milgram, maar ditmaal is het menens en vallen er (veel) doden.
8 april 2016