Imagine 2024 – Deel 5:
Mens en dier, de dierlijke mens

door Tim Bouwhuis

Het verbeelden van de band tussen mensen en dieren is een geliefd filmonderwerp, maar op een genrefestival als Imagine gaan ze graag nog een stapje verder. In de fantasierijke werelden van Animale en Bird heeft een voorliefde voor het dierenrijk ingrijpende gevolgen. De buitenbeentjes die zich in beide verhalen aan de beesten verwant voelen, merken op den duur dat hun huid en geest beginnen te veranderen.

Het kan schijn zijn, maar de voorbije jaren lijken transformatieve titels over mens en dier een heuse vlucht te hebben genomen. Klassieke titels als Dracula (1931) en The Wolf Man (1941) kunnen deze indruk rap ontnuchteren, maar toch: vorig jaar schreef ondergetekende in deze periode met interesse over Le Règne Animal (over mensen die door een mutatieziekte beestachtig worden) en rebootfilm Wolf Man (Nederlandse release in januari 2025) is inmiddels ook onderweg.

Bloedzucht en het Beest
Misschien moeten we het young adult-(sub)genre in het bijzonder voor deze dierlijke tendens bedanken. Twilight en schatplichtige series als Teen Wolf zien de band tussen mens en dier niet alleen als een vraagstuk naar ‘mens’ of ‘monster’, maar als een empathisch mechanisme. Jonge filmkijkers – de Twilight-kijkers van toen zijn nu volwassen – beseften dat ‘anders’ niet per se verkeerd is, en vooruit, Robert Pattinson en Kristen Stewart moésten hun dierlijke instincten natuurlijk wel accepteren (lees: consumeren). Mens en dier zijn één, is de conclusie. De rigoureuze tweedeling van Beauty and the Beast is wat dat betreft ruimschoots achterhaald, al kon Disney het sprookje een paar jaar terug nog schaamteloos recycleren.

Vrouw in een mannenwereld
Fantasyfilms over mensen die in dieren veranderen hebben een geweldig thuis aan Imagine, en dat is dan ook precies waarom Emma Benestan op 30 oktober te gast was met Animale. Het twistrijke plattelandsdrama volgt Nemja, een zelfredzame jongedame die werkzaam is op een stierenranch. De driftigste beesten die ze doordeweeks ziet grazen, worden in het weekend ingezet bij het zogenoemde stierenrennen. De plaatselijke arena is normaal gesproken het domein van mannen met te veel testosteron; Nemja is de enige vrouw in de buurt die zich óók tot de discipline voelt aangetrokken.

In zijn eerste halfuur voelt Animale aan als een vrouwelijke versie van het in 2018 uitgebrachte The Rider. Waar dat empathische drama draait om de band tussen man en paard (en dat gegeven spint naar een genuanceerde kijk op mannelijke identiteit), brouwt Benestan stiekempjes een genrecocktail van mens en stier. “Toen ze hem neerschoten, had ik het gevoel dat ze mij neerschoten”, verzucht haar hoofdpersoon nadat een van de beesten genadeloos door een opzichter is geslachtofferd. Voor de mannen in haar omgeving is een stier een ruilmiddel of jaagtrofee, voor Nemja (ook) een bezielde metgezel.

Het mag inmiddels geen spoiler meer heten dat de moedige stierenrenster geleidelijk steeds meer dierlijke trekjes aan gaat nemen. Benestan begint nog voorzichtig met het verbeelden van Nemja’s transformatie, en schiet pas in de slokakte vol in de fantasiemodus. Zodra ze dat doet, wordt de film helaas ook direct problematisch: de ontwakende ‘tweede natuur’ van het meisje wordt namelijk misbruikt om een wraakmoord te rechtvaardigen.

Afrekenen met de ‘male gaze’
Deze uitwerking van Animale onderstreept dat de thematiek van de dierlijke mens niet onschuldig is. Het gaat erom wat je ermee doet. Als een collegiaal feministische echo van Coralie Fargeats Revenge (2017) wil de film iets zeggen over de enorme impact van seksueel misbruik, maar die poging valt misplaatst uit door de manier waarop de vergelding daarvan wordt gemaskeerd. Zonder dierlijke transformatie zou Nemja zich niet zomaar tegen de mannen in haar omgeving kunnen wapenen. Dat is tragisch, maar nog altijd beter dan wat de film nu impliceert.

Maar wacht even, kon Revenge dan ook niet door de beugel? Ironisch genoeg wel. Juist doordat Fargeat in haar felle debuutfilm (het recent uitgebrachte The Substance is een enerverende, maar mindere opvolger) geen blad voor de mond neemt – haar verbeelding van de ‘male gaze’ en het wreken daarvan laat niets te wensen over – kun je twijfelen aan de gemeendheid van de letterlijke gebeurtenissen. Proclameert de maakster dat we kwade mannen stante pede moeten executeren of gaat het haar eigenlijk om het blootleggen van hardnekkige (misogyne) genreconventies?

Bij Benestan kan deze vlieger niet opgaan, omdat ze doelbewust een metafoor (annex genre-element) inzet om tot de kern van haar verhaal te komen. Juist die impliciete manier van vertellen maakt het lastig om de ontknoping nog ambigu te interpreteren, hoe tegenstrijdig dat misschien ook mag klinken. Animale is vaardig gemaakt, en heeft in Oulala Amamra een energieke hoofdrolspeelster. Toch overheerst na afloop de wrange nasmaak.

Beschermengel
In Andrea Arnolds vijfde speelfilm Bird is de transformatie van mens naar dier gelukkig een stuk prettiger verantwoord. Haar jonge hoofdrolspeelster is Bailey, een twaalfjarig meisje dat woonachtig is in een sterk verpauperde buurt. Vader Bug (Barry Keoghan, uit The Banshees of Inisherin en Saltburn) hoort zich over haar te ontfermen, maar heeft het te druk met zijn eigen grillen. De warmte en het begrip die het meisje zo goed kan gebruiken komt daarom van Bird, een excentrieke bezoeker die plotsklaps in haar leefomgeving opduikt.

Het titelpersonage wordt gespeeld door Franz Rogowski, een Duitse steracteur met een onderscheidende stemklank en een teruggetrokken verschijning. Zijn introductie tijdens een natuurwandeling is zo abrupt dat Bailey haar ‘imaginary friend’ lijkt te hebben gevonden, maar eenmaal terug in het dorp blijken andere mensen Bird ook gewoon waar te nemen. De nieuwkomer zegt op zoek te zijn naar zijn geboortehuis, en Bailey wil hem graag een handje helpen. Dan blijkt er toch iets bijzonders met haar vriend aan de hand te zijn…

Filmen op ander terrein
Sinds haar rauwe short Wasp (2003) en het daaropvolgende speelfilmdebuut Red Road staat Andrea Arnold bekend om gevoelige, maar altijd (sociaal)realistische content. Als Bird zijn magisch-realistische ondertoon vrijgeeft, is dat voor Arnolds begrippen een behoorlijke stijlbreuk. Sterker nog: toen ondergetekende meekreeg dat deze film op Imagine zou draaien, was de eerste indruk dat dat ongetwijfeld op een foutje moest berusten.

Met wat fantasie kun je Bird een twist op Kes noemen, de invoelbare dramaklassieker waar Ken Loach-liefhebbers nog altijd op kunnen teruggrijpen. In navolging van Animale beweegt dit drama zich daarbij geleidelijk van empathie naar transformatie. In eerste instantie is de wonderlijke aanwezigheid van Bird een bron van troost en bescherming. Ze helpt Bailey door een eenzame periode als opgroeiende tiener heen, die toepasselijk wordt ingeluid door haar eerste menstruatie. Pas later begint het meisje ook echt op haar beschermengel te lijken.

Juist omdat Bird zich afspeelt in een voor Arnold vertrouwde setting, voelt haar kennismaking met het magisch realisme vreemd en onwennig. Als de prettig onvaste camera van Robbie Ryan (op Film Fest Gent nog voorzitter van de jury) een zwerm echte vogels in beeld vangt, is dat geen Malickiaans moment maar een droomachtige voorbode. Vooral met Fish Tank liet Arnold al zien hoe terloops ze indrukken van natuurlijke schoonheid kan verbinden met menselijk drama, maar in Bird leiden die indrukken naar onontgonnen terrein. Door de wat vlakke metafoor – de vleugels van een vogel beschermen, maar bieden ook de mogelijkheid om weg te vliegen – en de mismatch tussen Rogowski en zijn omgeving (de CGI helpt niet mee) mag het resultaat er helaas niet echt zijn.

De verkeerde afslag?
De transformatie van mens naar dier bezorgt Animale en Bird hun verdiende ticket naar Imagine, maar de uitwerking van die thematiek zorgt in beide gevallen voor dubbele gevoelens. Beide films zijn krachtiger en overtuigender zo lang hun hoofdpersonages nog verwikkeld zijn in het inleidende drama. Eenmaal op genreterrein nemen Benestan en Arnold een afslag zonder gebruik te maken van hun knipperlichten. In Benestans geval is dat een grove overtreding, bij Arnold is het vooral verrassend en gewaagd. De vraag die resteert, is de meest ironische die je in het kader van Imagine kunt stellen: hadden deze makers niet beter een ‘conventionele’ dramafilm kunnen maken?

 

1 november 2024

 

Deel 1: Horror
Deel 2: Mysterie en spanning
Deel 3: Sciencefiction
Deel 4: Komedie

 

MEER FILMFESTIVAL