IDFA 2019 – Deel 9 (slot):
Terugblik op filmgeschiedenis
door Michel Rensen
Naast het retrospectief van Patricio Guzmán blikte IDFA dit jaar ook terug op wijlen D.A. Pennebaker en zijn partner Chris Hegedus. Ook documentaires over filmmakers vormen een soort retrospectief binnen een film. Daarnaast kijken enkele documentaires terug op de sociale context van cinema in een dictatuur.
In augustus overleed direct cinema-voorman D.A. Pennebaker op 94-jarige leeftijd. Ter ere van zijn werk en dat van zijn artistieke en levenspartner Chris Hegedus, met wie hij sinds de jaren 70 een vruchtbare samenwerking had, waren onder andere Pennebakers eerste korte film Daybreak Express (1953) en zijn bekendste werk Don’t Look Back (1967) te zien, evenals de co-geregisseerde Town Bloody Hall (1979) en The War Room (1993).
Vruchtbare samenwerking
Pennebaker en Hegedus werkten voor het eerst samen aan Town Bloody Hall. Midden tijdens de tweede feministische golf organiseerde schrijver Norman Mailer een town hall meeting, waarin een panel met vooraanstaande feministen, onder wie Germaine Greer en Jill Johnston, een intellectuele discussie voerde. In 1971 gefilmd door D.A. Pennebaker, maar onzeker over hoe hij recht kon doen aan de geraffineerde, intellectuele feministen belandde de film op de plank. Chris Hegedus bewerkte jaren later het ruwe materiaal tot een verfijnde masterclass in filmmontage die de levendige tijdgeest ving.
Al een aantal keer hadden Pennebaker en Hegedus geprobeerd om rond de verkiezingen een film over één van de kandidaten te maken, maar zonder succes. In 1992 lukte het hen geld én toegang tot het campagneteam van toenmalig gouverneur Bill Clinton te krijgen. Zonder andere opties en met de drang om die verkiezingsfilm toch te maken, gokte het duo op het juiste paard. Mede dankzij de verkiezingszege van Clinton blijft The War Room een prachtig document van een roerige verkiezingstijd. Door de excentrieke campagnestrateeg James Carville en de nuchtere George Stephanopoulos is de film ook een genot om te kijken.
In eigen woorden
Met Varda by Agnès, Andrey Tarkovsky. A Cinema Prayer en Forman vs. Forman waren films over filmmakers goed vertegenwoordigd op IDFA. Opvallend in al deze documentaires is het verhaal van de makers in hun eigen woorden. Agnès Varda regisseerde haar eigen elegie, terwijl Tarkovski’s zoon Andrei A. een ode aan zijn vader maakte bestaand uit fragmenten uit Tarkovski’s archief. Forman vs. Forman hanteert vergelijkbare principes als de andere twee films. Bestaand uit interviews van Tsjechisch regisseur Miloš Forman, fragmenten uit zijn films en ander archiefmateriaal, aangevuld met citaten die door zijn zoon Petr ingesproken zijn, vertelt ook Forman vs. Forman het verhaal van de bekende regisseur in zijn eigen woorden.
De film legt een direct verband tussen zijn films en de zoektocht naar artistieke vrijheid. Onder het communistisch regime in Tsjechië zorgde de censuur niet alleen voor beperkingen, maar leidde het omzeilen van de censuur ook tot creatieve mogelijkheden volgens Forman. Na de Praagse Lente ontstond een korte periode van vrijheid, maar die periode was van korte duur. Forman verkaste daarop zonder zijn familie naar de Verenigde Staten en behaalde grote successen met One Flew Over the Cuckoo’s Nest en Amadeus. Voor het schieten van Amadeus keerde hij als Amerikaans staatsburger terug naar zijn geboorteland.
Dictaturen
Forman vertrok naar Amerika om zijn artistieke vrijheid na te jagen, maar onder dictaturen blijft een land zonder filmkunst achter. The Forbidden Reel vertelt het verhaal van het archief van staatsbedrijf Afghan Film, jarenlang de enige productiemaatschappij in Afghanistan. Na een roerige periode in de jaren 70 werd het land bezet door de Sovjet-Unie, waardoor de filmindustrie ook hier onder hevige censuur kwam te staan. De val van de Sovjet-Unie leidde in Afghanistan tot nieuwe onrust, waarna de Taliban in 1996 hoofdstad Kabul innam. Voor hen ging censuur niet ver genoeg, het gehele archief moest verbrand worden. De geschiedenis van Afghanistan moest men vergeten.
Met een truc verborgen medewerkers van Afghan Film vrijwel het complete archief en vervingen zij de te verbranden films door filmrollen van Amerikaanse en Russische makelij. Hierdoor is de Afghaanse filmgeschiedenis – bestaand uit enkele fictiefilms, maar ook veel documentair materiaal – bewaard gebleven. The Forbidden Reel vertelt niet alleen de geschiedenis van het archief, maar laat ook zien hoe regisseurs en archivisten zich op dit moment sterk maken om het gehele archief te digitaliseren, zodat de Afghaanse geschiedenis ook voor volgende generaties beschikbaar zal zijn.
In Sudan werd na de coup van kolonel Al-Bashir de filmindustrie kapot gemaakt door een economisch onwerkbare situatie te creëren. Langzaam verdween cinema uit de straten van Khartoum. Vier regisseurs laten het daar echter niet bij zitten en samen richtten zij een filmclub op om cinema terug naar Sudan te brengen. Na kleine voorstellingen te organiseren, besluiten ze dat het tijd wordt om een grote, vervallen bioscoop in de Sudanese hoofdstad nieuw leven in te blazen. Ondanks alle tegenslagen blijven ze hoopvol dat cinema terug in hun land komt. Na de val van Al-Bashir zal het slechts een kwestie van tijd zijn voor de gedroomde heropening van de bioscoop, die heel passend Revolution Theatre heet.
3 december 2019
IDFA 2019 – Deel 1
IDFA 2019 – Deel 2
IDFA 2019 – Deel 3
IDFA 2019 – Deel 4
IDFA 2019 – Deel 5
IDFA 2019 – Deel 6
IDFA 2019 – Deel 7
IDFA 2019 – Deel 8
