Veilige sciencefiction in bang interbellum – Deel 2

Deel 2: Dodelijke stralen, mechanische mannen, krankzinnige geleerden en uitzinnige decors
Veilige sciencefiction in bang interbellum

door Paul Rübsaam

Alleen de Britse films High Treason (1929) en Things to Come (1936) wisten de Tweede Wereldoorlog te voorspellen. Waren dit visionaire hoogstandjes of toevalstreffers? En waarom ontbraken de wereldoorlogen in andere sciencefictionfilms van het interbellum? In dit tweede deel aandacht voor dodelijke stralen, mechanische mannen, krankzinnige geleerden en uitzinnige decors.

Wie de films High Treason en Things to Come (besproken in deel 1) in een bredere context wil plaatsen, moet zich om te beginnen een beeld vormen van de alledaagse sciencefictionfilms die vanaf 1919 in de bioscoop verschenen. De term ‘sciencefiction’ kwam overigens pas vanaf 1926 in zwang. Maar het genre, voor zover zich dat überhaupt goed laat afbakenen, bestond al in de film. In de literatuur is het genre bijna zo oud als de natuurwetenschappen.

The Crazy Ray

The Crazy Ray

Dodelijke straling
Opvallend veel films uit de eerste jaren van het interbellum hadden een vorm van dodelijke straling als onderwerp. Series van korte bioscoopfilms als The Invisible Ray (1920), The Crazy Ray (1924) en The Death Ray (1925) borduurden voort op een traditie die met series als The Pearls of Pauline en The Exploits of Elaine al vorm kreeg in 1914. Naast apparatuur waarmee straling opgewekt kon worden die de wereld kon vernietigen, waren de schurk die zich van die apparatuur meester wist te maken en een ontvoerde, bevallige jongedame terugkerende ingrediënten.

‘Robots’ waren in films uit die eerste jaren van het interbellum evenmin van de lucht. Maar met het hanteren van die term begeef je je in historisch opzicht op glad ijs. Het woord ‘robot’ werd voor het eerst gebruikt in het toneelstuk R.U.R. van de Tsjechische schrijver Karel Čapek uit 1921. De op een mens gelijkende automaat uit de Amerikaanse filmserie The Master Mystery (1919) kan zo dus nog niet genoemd worden. Bij de bewegende en vervaarlijke metalen kolos uit de Italiaanse film L’Uomo Meccanico (1921) is twijfel mogelijk, maar misschien is het beter de filmtitel letterlijk te vertalen en te spreken van een ‘mechanische man’.

Na de eerste verfilming van Frankenstein (1910), de eerste van Dr. Jekyll en Mr. Hyde (1912) en de Duitse Homunculus-serie (1916) dook ook in de eerste jaren van het interbellum de combinatie van psychopathologie en wetenschappelijke experimenten weer op. In 1920 verschenen twee nieuwe versies van Dr. Jekyll and Mr. Hyde. Toen elf jaar later Frankenstein van James Whale en vijftien jaar later diens The Bride of Frankenstein (1935) de bioscopen aandeden, waren dat belangrijke momenten in de horrorfilmgeschiedenis die je met een beetje goede wil ook kon rekenen tot het toen als zodanig aangeduide sciencefictiongenre. Datzelfde gold voor het minder bekende The Man Who Changed His Mind (1936), met horroricoon Boris Karloff opnieuw in een hoofdrol, het obscure Mexicaanse El Baul Macabro uit datzelfde jaar en Torture Ship uit 1939.

The Man Who Changed His Mind

The Man Who Changed His Mind

Mysterieuze verre oorden
Zoals de krankzinnige geleerde roet in het eten gooit als we sciencefiction en horror scherp van elkaar af willen bakenen, zo vertroebelen de filmverhalen rond mysterieuze verre oorden in de geest van Sir Arthur Conan Doyle en Jules Verne als The Lost World (1925) en The Mysterious Island (1929) het zicht op de grens tussen sciencefiction en fantasy. De latere filmseries Flash Gordon (1936) en Undersea Kingdom (1936) doen dat eveneens. In Island of Lost Souls (1932), naar het boek The Island of Dr. Moreau van H.G. Wells komen elementen van sciencefiction, horror én fantasy samen. In The Phantom Empire (1935) zien we zowaar sporen van musical en western terug.

Stuiten we in het interbellum nog wel ergens op ‘zuivere’ sciencefiction? In het Duitse Wunder der Schöpfung (1926) wordt in ieder geval een ruimtereis ondernomen, terwijl in het toekomstjaar 1946 spelende Cosmic Voyage (1936) profetisch een bemande reis naar de maan laat zien.

Ook Just Imagine (1930) van David Butler speelt zich af in een uitdrukkelijk genoemd toekomstig jaar. De kijker van toen wordt uitgenodigd om zich achteroverleunend in zijn bioscoopstoel voor te stellen hoe het er in de metropool New York toeging in 1880 en toe zal gaan in 1980. Het betreft een fantasiemusical met komiek El Brendel in één van de hoofdrollen.

In de halve eeuw tussen 1930 en 1980 is er volgens Just Imagine zowel veel als weinig veranderd. Het algehele alcoholverbod in Amerika (de drooglegging) is nog altijd van kracht en ook de protagonisten doen qua kleding en manier van doen terugdenken aan het jaar dat de film uitkwam. De mensen hebben echter geen namen, maar slechts nummers, alsof ze even identiteitloos zijn als New Yorkse straten. Voorts beslist een rechtbank wie er met wie mag trouwen, hebben auto’s plaatsgemaakt voor diverse soorten luchtvaartuigen, is het voedsel dat mensen tot zich nemen samengeperst tot een pilletje en komen baby’s uit een automaat.

Kanaaltunnel
De Duitse en Franse versie van het in drie talen verschenen The Tunnel (Der Tunnel, 1933) hebben dezelfde regisseur (Kurt Bernhardt), dezelfde acteurs en dezelfde decors. De Britse remake uit 1935 is evenals High Treason geregisseerd door Maurice Elvey. Ook in The Tunnel (Amerikaanse titel: Transatlantic Tunnel) zetten grote televisieschermen en beeldtelefoonverbindingen de toon. Wederom draait het om de verhoudingen binnen de Engelstalige wereld, alsof Duitsland, de Sovjet-Unie en de rest van de wereld niet bestaan.

De kanaaltunnel is aan het begin van The Tunnel een voldongen feit. Deze werd volgens het filmverhaal in 1940 onder leiding van de ingenieur Richard McAllan gegraven. McAllans nieuwste onderneming, het graven van een trans-Atlantische tunnel, gaat de eerste drie jaar voortvarend van start. Maar de werkzaamheden stagneren door onvoorziene omstandigheden. Vervolgens gaat de aandacht van de film voornamelijk uit naar de privéomstandigheden van McAllan. Uiteindelijk, we zijn inmiddels in de jaren zestig van de vorige eeuw beland, weet hij na gevoelige persoonlijke verliezen te hebben geleden zijn project alsnog te voltooien.

Het is wonderlijk dat er in een jaar waarin Adolf Hitler al aan de macht was een sciencefictionfilm verschijnt die gewijd is aan een project dat de vrede tussen Engeland en de Verenigde Staten moet waarborgen. Nog daargelaten dat onduidelijk blijft hoe die trans-Atlantische tunnel kan bijdragen aan die blijkbaar zo broze vrede tussen de Engelstalige landen. En hoe belangrijk is zo’n tunnel precies in een toekomstjaar, terwijl zelfs in 1935 (het jaar van de vervaardiging van de film) trans-Atlantische vluchten al aan orde van de dag waren? Het verhaal van de roman waarop de film gebaseerd is Der Tunnel van de Duitse auteur Bernhard Kellermann uit 1913 lijkt weinig aan de tijd aangepast te zijn.

Uitzinnige decors
Het sciencefictiongenre is in het interbellum niet alleen moeilijk te scheiden van andere genres, maar was voor vormgevers tevens een alibi om zich geïnspireerd door de nieuwste kunststromingen uit te leven middels uitzinnige decors en andere vormgevingsexperimenten, wat tot de nodige artistieke mijlpalen heeft geleid.

Aelita

Aelita

Het verhaal over een door velen aanbeden, maar hardvochtige dame in L’inhumaine (1924) van de Franse regisseur Marcel L’Herbier lijkt maar een bijzaak. De film is vooral een verkenning van de mogelijkheden van het medium om een synthese te bewerkstelligen tussen de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van kunst, architectuur en muziek.

Het Sovjet-Russische Aelita (Aelita, Queen of Mars) uit datzelfde jaar is op het eerste gezicht wél een traditionele sciencefictionfilm. Maar vindt de reis naar Mars in de film werkelijk plaats? Is het niet eerder een droom die de burgers van de kersverse Sovjet-Unie eventjes is vergund, alvorens ze hard aan het werk moeten gaan om vorm te geven aan hun nieuwe samenleving? De al dan niet imaginaire, in technologisch opzicht ver ontwikkelde, bewoners van Mars hebben hun planeet in ieder geval ingericht volgens de opvattingen van het constructivisme, de officiële kunstvorm van de Russische Revolutie.

De eenheid van het decor en de mentale gesteldheid van de personages in Duitse expressionistische film als Das Cabinet des Dr. Caligari (Robert Wiene, 1920) krijgt in Fritz Langs Metropolis (1927) een nieuwe vorm in een synthese van leefwereld en algemene sociale en politieke verhoudingen. De stad waarnaar de titel van de film verwijst, bestaat letterlijk enerzijds uit een bovenwereld waar de rijken en machtigen in de hightech toekomst van 2026 aan de touwtjes trekken en hun luxueuze levens leiden en anderzijds een danteske onderwereld waar de arbeiders hun zware en ondankbare arbeid moeten verrichten.

Onder invloed van Metropolis wordt voor sciencefictionfilms vanaf 1927 de eenheid van het getoonde futuristische universum misschien wel een belangrijkere toetssteen dan de overtuigingskracht van de toekomstvoorspelling.

Frau im Mond

Frau im Mond

Maanreis
Twee jaar later, toen de geluidsfilm al wereldwijd zijn intrede had gedaan, zou Lang wederom in nauwe samenwerking met zijn toenmalige echtgenote Thea von Harbou nog een bijna drie uur durende, zwijgende film afleveren. Ondanks deze zweem van cinematografische nostalgie vestigde Frau im Mond (1929) voor films die een ruimtereis behandelden de nieuwe norm. De spionage-achtige intriges voorafgaand aan de reis naar de maan en de melodramatisch uitgesponnen driehoeksverhouding tussen de astronauten doen wat afbreuk aan de spanning. Toch passen zulke uitweidingen in een film die laat zien dat met de zorgvuldig getimede lancering van de raket, waarin iedere seconde telt, en de precaire landing op de maan traagheid een even wezenlijk element is van het specifieke genre als snelheid.

Vaak zijn de wetenschappelijke nauwkeurigheid en profetische kwaliteiten van Frau im Mond geprezen. Maar je moet de waarachtigheid van een film waarin mensen in een drollenvanger en zonder zuurstof op de maan rondlopen en naar goud zoeken ook weer niet overdrijven. Ook deze film dicteert eerder de nieuwe wetmatigheden voor sciencefictionfilms in het algemeen dan dat hij de toekomst voorspelt.

In deel 3 van dit essay de invloed van het pacifisme en (nazi)censuur op sciencefictionfilms in het interbellum zien we hoe een latere film van Fritz Lang in zijn eigen land niet op waardering rekenen.

 

29 januari 2021

 

Deel 1: Visionaire hoogstandjes of toevalstreffers?

Deel 3: Pacifistische boodschappen en nazicensuur

Deel 4 (slot): Uitzonderingen die de regel bevestigen

 
 
ALLE ESSAYS