Nationalisten in vroegere tijden
door Bob van der Sterre
Der Schweizermacher ♦ The Ugly American ♦ Before the Rain
Nationalisme. En dan niet als pure propaganda (Über Alles in der Welt, Braveheart, Patriot Games) maar films over het onderwerp.
In Der Schweizermacher (1979) volgen we de heer Bodmer, een rechtlijnige Zwitserse ambtenaar, die moet helpen bij aanvragers van de Zwitserse nationaliteit. Met een collega bezoekt hij huizen en checkt of de bewoners wel Zwitsers genoeg zijn.
Ook Zwitsers moeten zich aanpassen
Bodmer is een kritische speurneus. Grimaldi, mevrouw Vukovic en dokter Starke worden kritisch bevraagd. Zijn er geen herinneringen meer aan het vaderland in het huis? Zijn ze niet aangesloten bij ‘verkeerde’ politieke partijen? Kijken ze wel in hun achteruitkijkspiegel? En hebben ze spaargeld? Hij luistert zelfs hun taallessen af. En roept dingen als: ‘Als ze geen spaargeld hebben, is alles voorbij voor de aanvrager.’
Bodmer heeft ook een ondergeschikte, Fischer. Die een stuk relaxter denkt over het werk. Hij krijgt zelfs een verhouding met een van de aanvragers, een danseres genaamd mevrouw Vakulic. Hij vermaakt zich prima in haar culturele gezelschap. ‘Ik ben een Zwitsermaker!’, roept hij uit als hij zijn beroep beschrijft. De twee moeten vermoedelijk de twee uitersten aan de pool van een Zwitser voorstellen.
Makkelijk is het Zwitser worden niet. Al zegt een baas zelfs dat zijn personeelslid een betere Zwitser is dan echte Zwitsers, toch lukt het hem niet om de ambtenaar te overtuigen. ‘Vrolijkheid zet geen zoden aan de dijk. Aanpassen moet hij zich!’
Het ontbreekt altijd ergens aan een stukje Zwitsersheid. De kaasfondue gaat niet goed, ze doen aan kunst (faux pas), ze vergeten het knipperlicht te gebruiken. Of, nog erger, ze komen niet op tijd.
De film is een beetje te traag om voor kijkers in 2020 nog te kunnen swingen, maar het nog steeds actuele thema wordt hier goed aangepakt. De hoofdrollen (met name Walo Luond als Bodmer) zijn prima ingevuld. Dus best een geestige film van Rolf Lyssy, van wie ongetwijfeld niemand eerder gehoord heeft, maar die meer films maakte over Zwitserse cultuur, zoals Leo Sonnyboy en Kassettenliebe.
Golf van geweld
In The Ugly American (1963) gaat het om nationalisten in een verzonnen Oost-Aziatisch land, Sarkhan. Marlon Brando – alias MacWhite – wordt daar ambassadeur.
MacWhite kent de leider van die nationalistische opstandelingen, Deong, uit de oorlog. Toen streden ze samen tegen de Japanse bezetter. Nu staan ze tegenover elkaar. Deong houdt speeches als ‘Sarkhan voor de Sarkhanezen!’ en de kersverse ambassadeur (voorheen olijke journalist) verdedigt zijn conservatieve regering.
Extreme nationalisten (herkenbaar aan witte bandana’s) ontvangen MacWhite met veel agressie op het vliegveld. Maar Deong en MacWhite zijn vrienden. Toch? In een lang en alcoholisch gesprek proberen ze de lucht te klaren. Maar het enige wat geklaard wordt, zijn de verschillen. ‘Je hebt ons gebruikt, verraden, verlaten voor tirannen.’ ‘Als we dankzij een dictator de vrije wereld vrij houden, dan steunen we die.’
Niet veel later komt het land terecht in een golf van geweld.
Nationalisten zijn hier een soort integere figuren die alleen maar hun land voor zichzelf willen. Toch hebben ook deze integere nationalisten een eenvoudige kijk op zaken: geweld is de oplossing.
Zeker geen feilloze film. Weinig vernieuwingsdrang. Dit materiaal maakte zelfs Brando een beetje saai.
Het voornaamste dat The Ugly American voor elkaar krijgt, is dat het een film is van vóór de Vietnamoorlog over de Vietnamoorlog. ‘Als we Sarkhan verliezen, verliezen we heel Zuid-Oost Azië.’ Dat is te frappant om niet te melden, terwijl, nóg frappanter, deze film in 1965 praktisch echt plaatsvond in Indonesië. Met Soekarno en de toenmalige Amerikaanse ambassadeur in de hoofdrollen. Nóg frappanter (kan dat?) is dat de acteur Kukrit Pramoj, die Deong speelt, later écht de leider van Thailand zou worden.
Ruzie op de Balkan
Bij films over nationalisme kan Joegoslavië niet ontbreken. Er zijn diverse films over de burgeroorlog gemaakt maar Before the Rain (1994) is een van de beste. Bovendien gemaakt in die tijd.
De avond voor een regenbui. De zeer orthodox-religieuze Kiril vindt dan ineens een Albanees meisje in bed. Ze is op de vlucht. Voor zijn volk. Wat moet de jonge monnik doen, die zich bovendien meteen tot haar aangetrokken voelt? Verraden of beschermen?
Een lastige keuze als nationalistische bandieten achter haar aan zitten en de reli-vaders liever de lieve vrede bewaren. Liefde overwint en ze gaan samen op pad… tot ze haar familie tegenkomen. Die waarderen het weer niet zo dat ze met een orthodox-gelovige gaat. Met zoveel religiestress ligt drama op de loer.
Daarna Londen. Bladdesigner Anne heeft een affaire met Aleksander, een Macedonische fotograaf, Pulitzerprijswinnaar, en merkt dat de Joegoslavische oorlog dichtbij komt als een klant en een ober met elkaar ruziën, waar zij zit met haar man om over scheiding te praten. Het loopt uit de hand: de ruzie op de Balkan komt ineens het chique Londense restaurant binnen.
Wie de Joegoslavische geschiedenis kent, weet hoeveel herhaling erin voorkomt. Alleen net even anders. Hoe passend is het dan dat M.C. Escher een van de inspiratiebronnen van dit script was. Before the Rain heeft ook geen kloppende tijdlijn. De drie verhalen lopen in elkaar over als een Eschertekening. Anne ziet bijvoorbeeld de foto’s van dat meisje maar dat speelde zich erna af, blijkt uit het bezoek van Aleksander.
Ingenieuze film dus die in het dramagenre eigenlijk alles goed doet. Mede dankzij sterk spel van Rade Serbedzija en Katrin Cartlidge (jong overleden in 2002), die samen een cv hebben waar de meeste acteurs alleen maar van dromen: Breaking the Waves, Naked, Career Girls, Eyes Wide Shut, Snatch, Batman…
Leuke quizvraag: hoeveel films over Noord-Macedonië zijn er überhaupt gemaakt? Deze arthousefilm was nog best een kraker in 1994, inzending voor de buitenlandse Oscars, louter goede kritieken, maar nu toch ook wel enigszins vergeten, hoewel het in de Criterionreeks is uitgebracht.
Toch een behoorlijke prestatie voor een debuut. Want dat was het, van regisseur Milcho Manchevski, die later nog een paar aardige films maakte (en zelfs een episode van The Wire regisseerde), maar nooit meer zijn debuut overtrof. Dat bleef dit fraaie staaltje artistiek nationalisme.
14 november 2020