The Man Who Surprised Everyone (Rusland) + Sorry to Bother You (VS)
Festival Favorites #3
door Cor Oliemeulen
In Festival Favorites een pleidooi voor twee filmfestivalfilms die een breder publiek verdienen. Ditmaal een tragisch verhaal over een Siberische man met terminale kanker die de identiteit van een vrouw aanneemt en een originele mix van maatschappijkritiek, sciencefiction en kolder in de wereld van de Amerikaanse telemarketing.
The Man Who Surprised Everyone (IFFR Rotterdam – 23 jan-3 feb)
Yegor (Evgeniy Tsyganov) is de weinig spraakzame opzichter van een natuurgebied in de Siberische taiga. Op een dag raakt hij in gevecht met twee stropers die het leven laten, maar Yegor wordt niet vervolgd vanwege zelfverdediging. Een arts in een naburig ziekenhuis komt wel met slecht nieuws: Yegor heeft kanker en nog hooguit twee maanden te leven. Niemand hoeft het te weten, ook niet zijn zwangere vrouw Natalia (Natalya Kudryashova), hun zoontje Fedor en zijn inwonende schoonvader.
Man wordt vrouw
Maar als er pijnstillers worden gevonden, moet Yegor zijn familie inlichten. Nadat ook een dure dokter in de stad hem niet kan helpen, verschijnt Fedor hevig snikkend bij zijn vader, die zegt dat zijn zoontje niet moet huilen omdat hij een man is. Yegor bezoekt ook nog een sjamaan, die hem een legende vertelt. Iemand wist De Dood te foppen door zijn identiteit te veranderen.
Hier begint het onalledaagse conflict van The Man Who Surprised Everyone. Yegor gaat naar een damesmodezaak, trekt zich terug in het schuurtje achter het huis, maakt zich op en doet een jurk, panty’s en hakjes aan. Als Natalia hem een keer onbedoeld ziet als vrouw, is ze furieus omdat hij weigert iets te zeggen. Ze kan zijn schokkende metamorfose allerminst waarderen. Zoontje Fedor is vooral verdrietig en durft niet meer naar school. Het drama wordt steeds ongemakkelijker vanaf het moment dat gealarmeerde dorpsbewoners verhaal komen halen en Yegor later op gruwelijke wijze wordt aangevallen.
Onbegrip en onmacht
Mogelijk verkeert Yegor door zijn lichamelijke ziekteverschijnselen in een totaal andere gemoedstoestand, of durft hij nu eindelijk zijn heimelijke verlangen te botvieren. Maar juist omdat alleen Yegor werkelijk weet waarom hij doet zoals hij doet, is de opstelling van de meeste dorpsbewoners extra pijnlijk. Die overstijgt met gemak de homofobe Russische inborst. Men voelt zich geprovoceerd wanneer Yegor boodschappen doet en zomaar aanschuift op een feestje. Afkeurende blikken of een stomp in het gezicht is het minste om je ongemak te uiten. Welke idiote vent gaat zich ineens als vrouw gedragen? En hoe zielig en beschamend is dat voor zijn vrouw en zoontje!
In de sfeervolle cinematografie van Mart Taniel (November), met camerawerk dat soms doet denken aan Andrei Tarkovsky, brengt het regisseursduo Aleksey Chupov/Natalya Merkulova in het kielzog van de hausse van lgbt-films met The Man Who Surprised Everyone een oorspronkelijk verhaal over onbegrip en onmacht. In dit godvergeten boerendorp is geen plaats voor mensen die zich om wat voor reden dan ook afwijkend van de norm gedragen. Soms zijn mensen in een gemeenschap zo achterlijk en verstookt van inlevingsvermogen dat je hun reacties nauwelijks kwalijk kunt nemen. Het is slechts een schrale troost dat Natalia haar doodzieke man na alle tragiek accepteert zoals hij is geworden. Voor zolang het ook mag duren.
The Man Who Surprised Everyone was beste film van o.a. het Honfleur Festival of Russian Cinema en van het Pingyao International Film Festival. Evgeniy Tsyganov was beste acteur van het Russian Guild of Film Critics. Natalya Kudryashova was beste actrice in de Horizon-competitie van het Filmfestival van Venetië en het Russian Guild of Film Critics.
Sorry to Bother You (Sundance Film Festival, VS – 24 jan-3 feb)
Slechts weinigen buiten Amerika kennen Boots Riley. De 47-jarige rapper, tevens politiek activist, maakte met zijn hiphopgroep The Coup een aantal albums met spraakmakende titels als Kill My Landlord, Genocide & Juice, Pick a Bigger Weapon en Sorry to Bother You, dat tevens de titel van zijn filmdebuut is. Wie denkt dat alleen Spike Lee (BlacKkKlansman) racisme ondubbelzinnig aan de kaak stelt, moet snel de absurdistische satire van Boots Riley gaan zien.
Witte stem
Cash Green (Lakeits Stanfield) meldt zich met een fake-diploma en verzonnen cv bij een telemarketingbedrijf. Ondanks dat de baas er niet intrapt, mag hij zich bewijzen. Producten via de telefoon verkopen, blijkt een vak apart. Een collega (Danny Glover) geeft hem een hint: gebruik je ‘white voice’, want als mensen horen dat je blank bent, heb je meer succes. Cash heeft een prachtige witte stem (in de film gedubd) die totaal niet matcht met zijn voorkomen. Het werkt! Hij verkoopt als een tierelier en promoveert naar de eliteafdeling bovenin het gebouw. Terwijl Cash in no-time baadt in weelde, sluit hij zich af van zijn ex-collega’s die een vakbond hebben opgericht omdat ze zwaar worden onderbetaald.
Ondertussen voelt ook zijn feministische liefje Detroit (Tess Thompson) zich door Cash verraden. Aangezien haar hilarische uitingen van conceptuele kunst geen brood op de plank brengen, is ook zij bij het telemarketingbedrijf gaan werken. Zij verloochent haar afkomst niet en sluit zich aan bij de stakers. Het duurt lang voordat de ogen van Cash worden geopend. Als het grootste verkooptalent wordt hij uitgenodigd bij Steve Lift (Armie Hammer, Oliver in Call Me by Your Name) de megalomane baas van WorryFree. Dit bedrijf laat werknemers een levenslang contract tekenen; in plaats van salaris krijgen ze woonruimte en eten.
‘Supermensen’
De ontmoeting tussen Cash en Steve leidt tot een waanzinnige ontknoping waarin we kennismaken met de creatie van ‘supermensen’, maar net als het gros van de telemarketeers zijn ook deze wezens diep ongelukkig. Het eerste – in alle opzichten uit de kluiten gewassen exemplaar – dat we ‘zien’ is Forest Whitaker, die de film mede produceerde. Samen met wat potige leden van een footballteam sluiten zij zich aan bij het verzet en trotseren zij de oproerpolitie.
Sorry to Bother You is in geen enkel hokje te stoppen. De film is een bijna perfect werkende mix van drama, satire, sciencefiction, magisch-realisme en kolder. Op die manier worden prangende sociale thema’s voortdurend gerelativeerd. Hoofdthema is de (vaak kansloze) positie van Afro-Amerikanen in een (overheersende) blanke maatschappij. Tegelijkertijd is de film zowel een harde aanval op het kapitalistische systeem en de consumptiemaatschappij als een pleidooi voor (meer) werknemersrechten. Zoiets zien we tegenwoordig bijna nog maar alleen in films van sociaal-realisten als Ken Loach (I, Daniel Blake). Het debuut van Boots Riley, die zich mogelijk heeft laten inspireren door het enigszins maffe horrormysterie Get Out, zit vol knipogen naar menselijke relaties. Het lijkt alsof hij uiteindelijk wil zeggen dat een betere wereld valt en staat met persoonlijke integriteit.
Sorry to Bother You beleefde zijn Nederlandse première weliswaar tijdens het afgelopen LIFF, maar aan een officiële bioscooprelease heeft (nog) geen enkele filmdistributeur zich gewaagd. Maar goed, we hebben het hier dan ook niet over een veilige zwarte film als Black Panther. Liefhebbers van innovatieve, grensverleggende films wachten met smart op Riley’s volgende rolprent.
Sorry to Bother You won tal van prijzen van Amerikaanse filmcritici en in Amerikaanse publieksverkiezingen.
14 februari 2019