Movies that Matter 2023 – Deel 1:
Klaas de Jonge, de Prijs van Vrijheid
door Jochum de Graaf
Van 24 maart tot en met 1 april vindt dit jaar Movies that Matter weer als volwaardig festival plaats met 69 voorstellingen in Den Haag: het Filmhuis, Theater aan het Spui, Pathé Buitenhof, maar ook op satellietlocaties buiten de Randstad en on demand via Picl. Met de thematische indeling van Take on Love, Take on Future, Take on Mental Health en Take on Power plus specials als Focus Iran en Shorts kun je je in acht dagen oriënteren op een cinematografische weerslag van alle grote hedendaagse problemen in de wereld: gender, klimaat, oorlog, ongelijkheid, discriminatie, emancipatie, onrechtbestrijding. We trappen af bij wijze van alternatieve openingsfilm met Klaas de Jonge, de Prijs van Vrijheid.
In de openingsscène schuifelt Klaas de Jonge (1937) achter zijn rollator door een fabriekshal en betreedt een ruimte waar bouwvakkers de laatste hand leggen aan een eenvoudige kamer: tafel, bed, zitje, hometrainer, wasgelegenheid, toilet. Zijn ogen gaan langs de muren. ‘Ja, zo zag het er wel ongeveer uit’, zegt hij. ‘Hier, die typemachine, zonder die machine had ik het vast veel moeilijker gehad.’ De kamer is een replica van de ruimte waarin hij zoals hij voorleest vanuit zijn dagboek ‘vanaf 19 juli 1985, precies om vier uur, door de Zuid-Afrikaanse veiligheidspolitie bij de Nederlandse ambassade in Pretoria werd afgeleverd.’ Hij zou er 26 maanden verblijven, tot hij in september 1987 bij een gevangenenruil vrij kwam en naar Nederland terugkeerde.
Gewapende strijd
De Jonge vertelt hoe hij enige weken daarvoor opgepakt was door de Zuid-Afrikaanse politie, klem gereden op de terugweg naar Harare in Zimbabwe, waar hij na de echtscheiding van zijn toenmalige echtgenote Hélène Passtoors naartoe verhuisd was. In zijn offerbak bevonden zich wapens en explosieven voor het ANC (Afrikaans Nationaal Congres). Passtoors en De Jonge hadden zich als taalkundige en onderzoeker-antropoloog begin jaren tachtig in Maputo, hoofdstad van Mozambique, gevestigd met drie jonge kinderen: twee uit een eerder huwelijk van haar en een uit zijn eerste huwelijk.
Ze kwamen daar in aanraking en raakten bevriend met het echtpaar Joe Slovo en Ruth First, beide Zuid-Afrikaanse anti-apartheidactivisten van het ANC. Klaas de Jonge memoreert het bloedbad van Sharpeville, de township waar in maart 1960 69 mensen bij een demonstratie tegen de gewraakte pasjeswetten werden doodgeschoten als belangrijke gebeurtenis om tegen het apartheidsregime in verzet te komen. De moord per bombrief op Ruth First in 1982 speelde een beslissende rol om zich bij het ANC aan te sluiten en hand- en spandiensten te verlenen aan de gewapende strijd.
Na zijn arrestatie, juni ’85, bedacht De Jonge dat hij zou gaan meewerken aan het onderzoek naar zijn activiteiten. Hij leidde de politie langs een aantal vermeende opslagplaatsen van wapens, munitie en explosieven en op 9 juli wees hij het kantoor van de NedBank in het centrum van Johannesburg aan als mogelijke locatie voor een bomaanslag. Eenmaal in het gebouw wist hij de agenten om de tuin te leiden en in het belendende kantoor van de Nederlandse ambassade te vluchten. In eerste instantie werd hij daar door de Zuid-Afrikaanse politie overmeesterd en afgevoerd, maar er ontstond gelijk een diplomatieke rel van jewelste omdat De Jonge op Nederlands grondgebied gearresteerd was. De Jonge’s spectaculaire actie bracht het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime ernstig in verlegenheid en trok wereldwijd aandacht.
Bomaanslag
Regisseur Marlou van den Berge laat De Jonge met spaarzame archiefbeelden, krantenknipsels en gesprekken met een Zuid-Afrikaanse agent die hem indertijd oppakte en met een van de Nederlandse marechaussees die hem moesten bewaken rustig vertellen hoe hij het allemaal beleefd heeft, hoe hij de dagen doorkwam, met lezen, schrijven, corresponderen, fitnessoefeningen, samen eten bereiden, aardappels schillen. Maar het knappe is ook dat zij ervoor kiest om zijn handelen in een zeer genuanceerd perspectief te plaatsen.
Halverwege krijgt de film een extra dramatische wending wanneer een man in een rolstoel de kamer inrijdt en tegenover Klaas de Jonge plaatsneemt. Jonathan Smit was officier bij de Zuid-Afrikaanse luchtmacht die op een noodlottige dag in mei 1983 bij de aanslag op het hoofdkwartier van de luchtmacht in Church Street Pretoria beide benen verloor en een hand nog maar moeizaam kan bewegen.
De Jonge heeft pas in 2017 zijn betrokkenheid bekend bij de deels mislukte aanslag waarbij niet alleen militairen maar ook burgerslachtoffers vielen. Nee, Jonathan Smit verwijt De Jonge persoonlijk niets, hij kan het enigszins begrijpen, maar de aanslag heeft zijn leven voorgoed veranderd en zijn carrière op jonge leeftijd in de kiem gesmoord en er vielen ook burgerslachtoffers. De Jonge kan weinig meer dan zijn medeleven bekennen, er ging bij de aanslag nogal wat fout. Ook de vrouw en dochter van de ANC-chauffeur die de bom naar de locatie reed en die het door een verkeerde afstelling met zijn leven moest bekopen, komen aan het woord. Was het allemaal waard?
Vrijheidsstrijder of terrorist?
Maar het meest indrukwekkend is de confrontatie van De Jonge met zijn beide zoons, Enno en Arjen. De ene zoon die op zijn vijftiende meeging naar Zuid-Afrika en zich met de verwikkelingen in 1985 en de nasleep daarvan al op jonge leeftijd realiseerde met welke ernstige en gevaarlijke activiteiten zijn vader zich bezighield. De andere zoon die achterbleef bij zijn moeder in Wassenaar, en rond de gevangenschap en vrijlating van zijn vader en de enorme publiciteit pas geconfronteerd werd met de consequenties van diens optreden.
Beide jongens hebben een levenslang trauma opgelopen. Enno vraagt vader Klaas of hij nog wel eens terugdenkt, slaapt hij nog wel goed? Klaas heeft daar niet zo’n moeite mee, alles afwegend zou hij weinig anders handelen. Enno slaapt zeer slecht, altijd met de ogen half open, licht aan. Jongste zoon Arjen is hard in zijn oordeel: ‘je was er niet voor mij’ en ‘het ging alleen maar om jezelf’. Enno noemt hem recht in Klaas’ gezicht narcist. En toch blijft De Jonge waardig overeind, hij toont begrip, maakt zijn excuses, maar houdt ook vast aan zijn overtuiging dat zijn handelen gerechtvaardigd was.
Klaas de Jonge, de Prijs van Vrijheid brengt indringend en soms aangrijpend de levenslange gevolgen van zijn handelen voor direct betrokkenen en van alle kanten belicht in beeld. En bovenal is het een sterk genuanceerd onderzoek naar antwoorden op vragen als ‘is hij nu een vrijheidsstrijder of eigenlijk een terrorist’ en ‘heiligt het doel alle middelen?’
28 maart 2023
Deel 1: Klaas de Jonge, de Prijs van de Vrijheid
Deel 2: Focus Iran