Movies that Matter Festival 2025 – Deel 3: 
Rusland

door Jochum de Graaf

Naast Israël-Palestina is Oekraïne-Rusland het conflict dat het meest in de aandacht staat. Op het IDFA en ook op Movies that Matter Festival werden de afgelopen jaren vrijwel alleen Oekraïense films vertoond. Het lijkt alsof de artistieke creativiteit wat opgedroogd is, tijdens deze editie staat slechts een enkele Oekraïense film geprogrammeerd. Aandacht trekken nu vooral twee films die het Russische perspectief van het conflict belichten Mr. Nobody Against Putin en Antidote. 

 

Mr. Nobody Against Putin – Hersenspoeling van nieuwe generatie
Pavel, oftewel Pasja, Talankin heet ons hartelijk welkom in Karabash, een mijnstadje in de Oeral, ook wel bekend als de meest vervuilde stad ter wereld, dankzij de giftige kopermijn. Het sterftecijfer, vanwege kanker en longziekten, ligt ver boven het toch al hoge Russische gemiddelde.

Toch is Pavel trots op zijn geboortestad, de ligging op de heuvels, de rivier met zijn bruggen, de rokende schoorstenen die zich mooi aftekenen tegen de skyline, zelfs de grauwe gebouwen uit de Sovjettijd hebben voor hem hun charme. Maar vooral is hij trots op de mensen in Karabash en dan vooral op de leerlingen van de basisschool waar hij de ‘videograaf’, schoolfilmer en evenementencoördinator is. Hij krijgt veel energie van hun enthousiasme, hun nieuwsgierigheid, levenslust.

Meester Pasha is populair op de school, een beetje non-conformistisch, als enige heeft hij wat anti-Kremlin posters, een Russische democratievlag in zijn lokaal hangen, de favoriete hangout voor de alternatievelingen en de weirdo’s op de school. Het is een ogenschijnlijk rustige wereld om op te groeien. Een rust die hard verstoord wordt door de aankondiging op tv van Poetin dat Rusland een ‘speciale militaire operatie in Oekraïne’ is begonnen. Al snel volgt een reeks van maatregelen die het verzet tegen de oorlog de kop moeten indrukken. Een absoluut verbod op het gebruik van termen als ‘oorlog’ en ‘invasie’, draconische straffen voor iedere vorm van straatprotest. Ook in Karabash zijn de gevolgen merkbaar. 

Wanneer het nieuwe ‘patriottische onderwijs’ verplicht wordt gesteld, denkt Pavel er sterk over Rusland te ontvluchten en gaat een paar dagen de stad uit, hij zou het liefst een Mr. Nobody zijn. Maar een mail van een westerse documentairemaker doet hem het moedige maar tegelijkertijd nogal gevaarlijke besluit nemen terug te gaan naar Karabash en de veranderingen op school vanuit zijn functie als videograaf vast te gaan leggen. Mr Nobody Against Putin is een indrukwekkend ongepolijst portret van het dagelijks leven in het huidige Rusland.

We zien het dagelijks ritueel van drie leerlingen met in hun midden een vlaggendrager die ’s ochtends vroeg in paradepas met zwaaiende armen de aula binnenmarcheren. Midden in de zaal ten overstaan van de voltallige klassen wordt de vlag in een houder geplant, een saluut uitgebracht, en de voltallige school heft het volkslied aan.

In alle klaslokalen moet een officiële verklaring met de doelen van de speciale militaire operatie worden voorgelezen. Dat levert ook het komische tafereel op van de docente die struikelt over moeilijke woorden als demilitarisatie. ‘Detiliari-delimitari’, stamelt ze. Ach ‘zeg maar gewoon denazificatie’, zegt Pasha.

Geschiedenisdocent Abdulmanov vertelt dat hij voortaan in zijn lessen volop aandacht zal besteden aan historische figuren als Beria en andere trawanten die groot werden in de Stalintijd. Dat was toch de tijd van de Grote Vaderlandse Oorlog, de Sovjet-Unie die uiteindelijk nazi-Duitsland versloeg. De overeenkomst met de operatie in Oekraïne is voor hem onmiskenbaar. Het wekt geen verbazing dat ‘Abdu’ tot zijn ontroering als Leraar van het Jaar wordt gekozen.

Er wordt een nieuwe jongerenbeweging opgericht die veel overeenkomsten vertoont met de Jonge Pioniers uit de Sovjettijd. Jonge tieners gaan op patrouille in het bos, leren marcheren, zingen patriottische liederen. Op de school komen grofgebouwde en -gebekte huurlingen van de Wagnergroep in de klas voorlichting geven over hun activiteiten. Een eenvoudige landmijn gaat van hand tot hand. Om hem actief te maken, hoef je er alleen maar een speciale vloeistof in te gieten. En de pubers mogen onder groot enthousiasme oefenen met Kalasjnikovs.

Van het front dringen maar weinig berichten door. Er doen wel berichten dat er meer dan 1600 doden per dag aan Russische kant vallen, maar niemand die het kan of mag bevestigen.

De oorlog komt nog dichterbij wanneer Poetin een nieuwe mobilisatieronde afkondigt. Ook in Karabash krijgen jongens van 18 een oproep, met een avond vol drank nemen ze emotioneel afscheid van vrienden en familie.

Wanneer zijn vriend Artjom omkomt, zou Pavel de begrafenis willen laten zien, maar filmen buiten de vertrouwde omgeving van de school is toch te gevaarlijk. In plaats daarvan laat hij de geluidsband horen. Het rouwbeklag van de moeder van Artjom is hartverscheurend. Pavel Talankin legt het met steeds meer stijgend afgrijzen allemaal vast.

In de loop van de tijd zien we hoe langzaam maar zeker angst een stad als Karabash in zijn  greep krijgt, hoe het Poetinregime zijn onderdanen dwingt om in de ideologische propaganda te gaan geloven, hoe desinformatie op lokaal niveau werkt – kortom, hoe een hele nieuwe generatie gehersenspoeld wordt.

 

Antidote – Onderzoeker in ballingschap
Christo Grozev, de van oorsprong Bulgaarse onderzoeksjournalist, was de held die de Russische FSB-agenten ontmaskerde die de gifaanslag op Navalny pleegden. In Navalny, de Oscarwinnende documentaire uit 2022, zit hij aan tafel wanneer Aleksej Navalny een van zijn belagers aan de telefoon krijgt en die met nauw verholen trots uitweidt hoe het novitsjok-gif in zijn onderbroek werd aangebracht.

Grozev – tegenwoordig hoofd van de onderzoeksafdeling van online kanaal The Insider, gespecialiseerd in onderzoeksjournalistiek, fact-checking, bestrijding van fake nieuws, en daarvoor werkzaam bij het fameuze Bellingcat – heeft een indrukwekkende reeks andere onthullingen van minstens 300 complotten en de ontmaskering van ruim 5000 FSB-agenten op zijn naam staan. Het leverde hem een plek bovenaan de lijst van personen die Poetin graag zou willen laten ombrengen.

Aan het begin van Antidote zit hij in een donkere ruimte op een stoel en krijgt van buiten beeld de brisante vraag: ‘Heb je ooit gedacht dat je een moordcomplot tegen jezelf zou onderzoeken?’

Hij leidt een leven in ballingschap, meestentijds in New York, bezoekt frequent Londen. We zien hem bij een debatavond in De Balie, maar zijn eigenlijke woonplaats Wenen is te gevaarlijk om naar terug te keren. Zijn gezin heeft hij al een aantal jaren niet gezien. Met zijn zoon heeft hij via een videoverbinding contact, zijn dochter belt regelmatig. Maar hij is nogal geraakt wanneer hij hoort dat zijn weliswaar op leeftijd zijnde vader onder mysterieuze omstandigheden in Wenen overlijdt. Na een onzorgvuldige autopsie wordt zijn lichaam door de Oostenrijkse autoriteiten gecremeerd. Grozev vermoedt Russische betrokkenheid.

Grozev vertelt en analyseert de gebeurtenissen zeer helder, maar zijn persoonlijke motivaties blijven wat onderbelicht. Zijn dokter vertelt hem dat hij anders dan de meeste mensen een uitzonderlijk niveau van stress aankan, zelfs in zijn slaap. Het kan natuurlijk goed zijn dat al te veel details over zijn werkwijze zijn leven in gevaar brengt.

Net als Navalny is Antidote opgebouwd als een thriller. Er is de spannende scène hoe in een onbestemd landschap een Russische wetenschapper opduikt, in een Landrover stapt en opgelucht ademt wanneer hij de grens met de Europese Unie over geholpen is. De anonieme wetenschapper vertelt dat hij deelnam aan het aan het Russische gifproductieprogramma. Toen hij ontdekte dat het gif dat hij ontwikkelde werd gebruikt om Poetins vijanden te doden, besloot hij klokkenluider te worden. Grozev publiceerde zijn getuigenissen en hielp hem en zijn familie uit Rusland te vluchten naar de Europese Unie.

Grozev is ook zeer betrokken bij het proces tegen Vladimir Kara-Murza, na Navalny, Ruslands meest bekende oppositieleider. Ook Kara-Murza was, tot twee keer toe zelfs, slachtoffer van een gifaanslag. We volgen de ‘procesgang’ in de vier jaar dat de film gemaakt wordt die uiteindelijk medio 2023 leidt tot een veroordeling van 25 jaar strafkamp onder het zwaarste regime. Grozev vertelt over de langdurige onderhandelingen rond de grootste Amerikaans-Russische gevangenenruil sinds de Koude Oorlog waarbij Kara-Murza augustus 2024 vrijkwam.

Grozev laat doorschemeren dat in een eerder stadium ook Navalny bij die gevangenenruil betrokken was, maar dat zijn dood, beter gezegd zijn vermoording, te vroeg kwam. Kara-Murza heeft een bijzonder antwoord voor de FSB-agent die hem op de luchthaven van Moskou zegt dat hij nu maar voorgoed afscheid moet nemen van zijn moederland: ‘Ik ben van beroep historicus en ik weet dat ik terugkom – en het zal veel sneller zijn dan je denkt.’

En ook zijn vrouw Jevgenia, die al die jaren vanuit de VS de strijd voor zijn vrijlating levend hield, is nogal optimistisch: ‘Poetin heeft niet het eeuwige leven en Rusland zal dan ook een land worden waar democratie heerst.’

Maar eerlijk gezegd vermoed ik dat eerder nog een nieuw vervolg op Antidote zal komen.

 

28 maart 2025

 

Movies that Matter Festival 2025 – Deel 1: Tussen spreken en zwijgen
Movies that Matter Festival 2025 – Deel 2: Israël en Palestina
Movies that Matter Festival 2025 – Deel 4: Op de drempel van oorlog

 

MEER FILMFESTIVAL

Movies that Matter Festival 2025 – Deel 2:
Israël en Palestina

door Jochum de Graaf

Met de schending van het bestand en de hervatting van de Gaza-oorlog door Israël is er naast de Oekraïne-oorlog geen actueler nieuwsthema te bedenken. Op het IDFA en Movies that Matter de laatste jaren waren vooral Palestijnse films te zien. Op Movies that Matter nu een bijzonder sterke documentaire over Israëls premier Netanyahu.

 

The Bibi Files – Hoe macht corrumpeert en ontsporen kan
Geen film zo actueel op Movies that Matter dan The Bibi Files, de eind vorig jaar uitgebrachte documentaire van Alexis Bloom, over Benjamin Netanyahu, ‘King Bibi’, de langst zittende premier van Israël. Het eerste uur zien we hoe langzaam maar zeker zijn corrumperende macht wordt opgebouwd. In eerste instantie lijkt het om weinig te gaan. In ruil voor wat hand- en spandiensten krijgen ze sigaren, juwelen, champagne. Het is vooral Sara, Netanyahu’s dominante vrouw die zich graag een glamourleven wil laten aanleunen.

Het wordt al wat ernstiger wanneer ze een kwart miljoen dollar ontvangen van Hollywood-producer Arnon Milchan. Tegensprestaties met al die corruptie zijn een gunstige belastingwet, sjoemelen met visa, begunstigen van rijke investeerders.

In The Bibi Files becommentariëren en analyseren journalisten, politieke tegenstanders en oude vrienden hoe het zo ver met Netanyahu heeft kunnen komen. ‘Bibi denkt ‘L’état c’est moi’, zegt Nimrod Novik, een van Israëls bekendste politieke insiders. Netanyahu ziet geen onderscheid meer tussen de staat en zichzelf. Zijn onverwachte verkiezingsoverwinning in 2015 gaf een enorme impuls aan zijn persoonsverheerlijking. Volgens zijn aanhangers is hij de beste politieke leider in de geschiedenis van de nog jonge staat Israël.

Zijn criminele record wordt nog straffer wanneer Netanyahu zelf een andere Israëlische tycoon benadert, Shaul Elovitch van de invloedrijke website Walla, zeg het Fox-nieuws van Israël. Walla krijgt exclusieve primeurs. ‘We voelden ons als een restaurant dat slechts aan één gast serveert’, stelt oud-hoofdredacteur Alvi Alkalay. Net als in andere autocratieën zoals in Hongarije en Turkije, worden concurrerende media aan banden gelegd.

Vanwege de toenemende berichten over corruptie en fraude wordt Netanyahu in 2020 in staat van beschuldiging gesteld. Maar doordat hij er in telkens weer in slaagt om met wisselende meerderheden hoe klein ook aan de macht te blijven, kan hij de procesgang danig vertragen. Het duurt nu al vijf jaar en alleen wanneer hij de volgende verkiezingen verliest, loopt hij direct gevaar veroordeeld te worden.

‘Bibi vreest het meest het geluid van de gevangenisdeur die achter zijn rug dichtsluit. Dan is het over met hem’, zegt Raviv Drucker, journalist en co-producer van de film. En daar doet hij alles maar dan ook alles aan om het te voorkomen.

The Bibi Files toont gelekte beelden uit de verhoren van Netanyahu door de veiligheidsdiensten. De man die zich feilloos allerlei gebeurtenissen, voorvallen, data en tijden tot in detail weet te herinneren, blijkt over een uiterst selectief geheugen te beschikken. Glashard ontkent hij alle beschuldigingen en liegt hij over alle voorvallen, hoewel er tamelijk overtuigend bewijs wordt geleverd. Consequent is hij zich van geen kwaad bewust en gaat keihard in de tegenaanval met tirades tegen alle critici en de ‘linkse media’. Hij heeft wel wat beters te doen dan vragen over steekpenningen te beantwoorden, hij moet als premier van Israël het land van de terreur van Hamas bevrijden. Ook zijn vrouw Sara en zoon Yair, activist/podcastmaker die zich van extreemrechtse prietpraat bedient, zijn ondervragers met de Gestapo en de Stasi vergelijkt, hanteren deze Trumpiaanse tactiek.

Netanyahu doet er alles aan om aan de macht te blijven en gaat december 2022 na een lang formatieproces in zee met de extreemrechtse partijen van Itamar Ben-Givir en Belazel Smotrich. Netanyahu, die zelden zijn emoties toont, geeft enorm af op de centrum-linkse partijen die hem niet steunen en kondigt haast ontroerd aan dat dit zijn ‘droomregering’ is. In de woorden van oud-premier Olmert zijn het heel gewoon ‘Joodse terroristen’. Smotrich die breed grijnzend in de camera kijkt en zegt: ‘Palestina bestaat niet. Period’. Ben-Givir die de moord op Rabin toejuicht en onbeschaamd trots is dat hij het embleem van Rabins auto gejat heeft. Ze krijgen sleutelposten in de regering Netanyahu, met respectievelijk financiën en nationale veiligheid.

Juist met die regering wordt het 7 oktober 2023. En wordt de meedogenloze wraak, de nietsontziende vernietiging van Gaza ingezet. Ultrarechts houdt Netanyahu in gijzeling. Wanneer hij te toegeeflijk is tegenover Hamas, dreigen ze de regering te verlaten en verliest hij zijn meerderheid. Op zijn beurt gooit Netanyahu ook alle mogelijke middelen in de strijd. Er is de brisante onthulling dat via geheime kanalen in Qatar Israël met miljoenen per jaar Hamas steunt. ‘Het beest voeden’, wordt dat genoemd, bedoeld om de Palestijnse Autoriteit te verzwakken en zo de verdeeldheid in Palestijnse kring aan te wakkeren.

The Bibi Files is een onthutsend, ontluisterend, shockerend portret van een gewetenloze machtspoliticus die zijn politieke carrière verre stelt boven welk belang dan ook.

Deze film is uitverkocht, maar gaat op 24 april in première in de bioscoop.

 

There is Another Way – Hoe er tegen de klippen op toch Israëli’s en Palestijnen bestaan die in een vreedzaam samenleven blijven geloven
Meer dan 1700 doden in Israël, 101 gijzelaars, waarvan 34 dood. 42.000 in Gaza, waarvan 10.000 kinderen. 2 miljoen mensen op de vlucht. De VS leverde 18 miljard dollar aan wapens en 1 miljard voor humanitaire hulp.

Het is de trieste balans vanaf 7 oktober 2023 die wordt opgemaakt aan het slot van There is Another Way. Afgelopen weekend werd bekend dat het dodental met de hervatting van de oorlog door Israël aan Palestijnse kant de grens van 50.000 overschreden heeft.

Aan het begin wordt de kijker gewaarschuwd: er zullen gewelddadige gruwelijke beelden te zien, gemaakt met bodycam en videofilms, zowel van Hamas als van het Israëlische leger IDF. We zien de langzamerhand bekende beelden van het Atom Festival, de kibboets Be’eleri, de eindeloze bombardementen op Gaza Stad, de puinhopen in Khan Younis, de lijkzakken in de Palestijnse ziekenhuizen, de eindeloze vluchtelingenstromen.

There is Another Way volgt de leden van Combatants for Peace, een beweging van Israëlische ex-soldaten en Palestijnse voormalige vrijheidsstrijders die zich verenigen en inzetten voor vrede en verzoening. Ondanks de verwoestende realiteit van geweld en verdeeldheid, weigeren zij haat te beantwoorden met haat. Is werkelijke bevrijding mogelijk, en kunnen zij hun overtuigingen herzien om een vreedzame toekomst op te bouwen?

De film gaat in op de geschiedenis van het conflict, de nakba, de verschillende intifada’s, de Oslo-akkoorden, de moord op Rabin, het aan de macht komen van Netanyahu die nooit wat gezien heeft in wat voor vredesproces ooit. We zien de Israëlische bezettingspolitiek, de roadblocks op de Westbank, de uitdijende kolonistennederzettingen, hoe het afsnijden van besproeiing van Palestijns landbouwgebied als wapen wordt ingezet. Beelden uit No Other Land, de Oscarwinnende docu, met de bulldozers die Palestijnse huizen opzij schuiven, de kolonist die een protesterende Palestijn vanaf een paar meter neerschiet onder goedkeurend toezicht van Israëlische soldaten.

Al die jaren blijven ze contact met elkaar houden, ook in coronatijd. Ze delen rouw met elkaar, houden elkaar vast bij de weerstand die ze vanuit eigen kring ondervinden. Ze herhalen en blijven herhalen, de boodschap van geweldloosheid: ‘violence only breeds violence’. Nu eens groeit de beweging sterk, dan weer zakken ze in aantal, sluipt er een zeker moedeloosheid in. Na de aanval van Hamas op 7 oktober 2023 en de daaropvolgende invasie van Israël, die de vernietiging van Gaza inluidt, staat hun missie meer dan ooit onder druk.

Combatants for Peace, een beweging van Palestijnen en Israëli’s die elkaar gevonden hebben in de strijd tegen het zinloze geweld. Het is een sprankje hoop dat gekoesterd moet worden, maar door de recente hervatting van de genocide ook wel eens langzaam zou kunnen doven.

Tijden en tickets.

 

From Ground Zero – Hoe er in onbeschrijflijke omstandigheden toch veelbetekenende film gemaakt wordt
Maar hoe is het om  in Gaza te leven, veel beter gezegd, om te overleven? Hoe is het om op te groeien tijdens een genocide, als een ultramodern leger burgerdoelen aanvalt, ook niet-Hamasstrijders worden gedood, vrouwen, kinderen in groten getale omkomen, gevechten uitbreken om aan noodzakelijke basisbehoeften als voedsel en water te komen.

From Ground Zero laat in 22 minidocumentaires van maximaal vijf minuten – een caleidoscopisch beeld van het zwaar geteisterde Gaza – zien waar onder extreme omstandigheden zeer bijzonder cinema gemaakt wordt. Meerdere gaan over het verlies van familieleden, zoals het schrijnende Jad and Nathalie, de jongen- of meisjesnaam die de baby van de zwangere Nour gekregen zou hebben als ze niet bij een luchtaanval gedood zou zijn. Of Taxi Wanissa waarin een zekere Achmad besluit zijn ezel Wanissa voor een platte kar te spannen en daarmee een taxibedrijfje te beginnen. We zien een paar ritjes met een bont gezelschap, terwijl naast de ezeltaxi stromen mensen bepakt en bezakt onder overvliegende straaljagers naar weer een nieuwe vluchtplek onderweg zijn.

Dan gaat het beeld op zwart en komt een gehoofd doekte vrouw in beeld. Ze is de regisseuse zegt ze, en had een scenario geschreven waarin Achmad bij een bomaanslag omkwam en Wanissa moederziel alleen aan de einder verdwijnt. Maar ze is door de werkelijkheid ingehaald, een dag geleden is haar broer met zijn kinderen omgekomen en het verdriet en de woede verhinderen haar om het oorspronkelijke scenario af te maken.

Of ze gaan over kinderen, over onderwijs dat ook in de moeilijkste omstandigheden doorgaat. Soft Skin is deels een animatiefilm, met een zwarte vogel die gebouwen oppikt en laat ontploffen. Kinderen krijgen tekenles om hun trauma’s op papier te kunnen uiten. Moeders hebben hun naam met viltstift op armen en benen geschreven zodat ze gemakkelijker geïdentificeerd kunnen worden als ze onder het puin terecht komen. Een jongetje van 1 kan als eerste geluiden papa zeggen en het geluid van een ambulance nadoen.

Recycling laat zien hoe je zuinig met een jerrycan water om kan gaan, eerst de baby wassen, dan het zelfde teiltje de afwas doen en vervolgens de plantjes water geven. In 24 Hours vertelt ene Khalid hoe hij in 24 uur drie keer vanonder het puin werd gered.

Natuurlijk er is veel puin, kapotgeschoten huizen, ruïnes van gebouwen te zien. Maar zeer bemoedigend is de man in Everything is Fine die te midden van uitgehongerde katten aankondigt dat alle ellende van de wereld zijn show niet kan stoppen. Hij is stand-up comedian, neemt voor het optreden ‘een douche’ door in een geïmproviseerd hokje een pot opgewarmd water over zich heen te gooien. De zonnebril gaat op, hij trekt een colbertje aan,  doet een stropdas om en belooft dat hij de beste stand-up ooit zal maken. Het schaarse publiek, op krakkemikkige stoeltjes in wat ooit een straat was, beloont hem met een warm applaus.

In Hell’s Heaven zien we een man wakker worden in een witte lijkzak. ‘Wat is dit voor een land, wat is dit voor een leven?’, vraagt hij zich af. Hij vond de lijkzak op straat en nam hem mee naar huis. Hij kreeg de inval om bij gebrek aan een normaal bed op de grond te gaan slapen en de lijkzak dicht te ritsen. ’s Ochtends gaat de rits weer open, dat is iedere keer weer een bijzondere ervaring. ‘Het voelt alsof je van de hel naar de hemel gaat.’

Ongelooflijk dat te midden van zoveel moord en vernietiging, horror en treurigheid mensen in staat zijn zulke bijzondere films te maken.

Tijden en tickets.

 

24 maart 2025

 

Movies that Matter Festival 2025 – Deel 1: Tussen spreken en zwijgen
Movies that Matter Festival 2025 – Deel 3: Rusland
Movies that Matter Festival 2025 – Deel 4: Op de drempel van oorlog

 

MEER FILMFESTIVAL