Movies that Matter 2024 – Deel 4:
Leren leven met oorlog Oekraïne

door Jochum de Graaf

Over Oekraïne is een behoorlijke productie aan documentaires en een enkele speelfilm op gang gekomen, met als bekroning de Oscar voor 20 Days in Mariupol. Movies that Matter biedt een handvol recente documentaires die als verbindend element het leren leven met de oorlogsomstandigheden hebben.

Kenmerkend voor de documentaires is dat die niet meer zozeer inzoomen op gruwelijkheden van de oorlog, maar ze laten zien hoe de Oekraïners proberen om te gaan met de gevolgen: proberen te overleven en een nieuw leven op te bouwen.

 

Photophobia – Leven onder de grond
Photophobia, de openingsfilm van Movies that Matter 2024, begint sterk met beelden van explosies en granaatvuur rond een half in flarden geschoten kiosk. Door de straat razen auto’s op hoge snelheid. Een man schreeuwt al scheldend en tierend dat iedereen dekking moet zoeken. Een paar mannen steken hun kop boven een luik uit en worden in vuige taal bevolen onmiddellijk het luik te sluiten. Dan dalen we af in de ondergrondse gangen van de metro van Kharkiv. Het is lente 2022, kort na de Russische invasie, en zo’n 1.500 vrouwen, mannen, jongeren, ouderen, zelfs katten en honden, hebben allemaal zo goed als mogelijk hun kamp opgeslagen in de verschillende compartimenten van het station. Het is een wirwar van provisorische slaapplaatsen in een wereld waar het verschil tussen dag en nacht verdwenen is en waar een aparte samenleving ontstaan is.

Nieuwkomers worden op Perron 1 gefouilleerd en ondervraagd waar ze vandaan komen. We maken kennis met de twaalfjarige Nikita, ofwel Niki, die al twee maanden met zijn moeder Yana, zus Anya en stiefvader Yevhenni ondergronds bivakkeert. Niki doodt de tijd door met zijn zus door de lege stations en tunnels te dwalen en wat te chatten met vriendjes die nog bovengronds zijn. De ouders van Niki tobben en dubben over de vraag of ze terug naar ‘daarboven’ moeten gaan; veel mensen komen alleen ‘s nachts naar de metro om in relatieve veiligheid te slapen. ‘Hoe beleven de kinderen dit, hoe zullen ze dit onthouden?’

Leven in het daglicht betekent levensgevaar, ondergronds is er de continue gloed van neonverlichting . Ze verbieden de jongen ten enenmale om het metrocomplex te verlaten.

Moeder Yana gaat met Niki naar de dokter die uitlegt dat hij lijdt aan ‘fotofobie’: zoals vrijwel alle bewoners heeft hij een gebrek aan zonlicht en frisse lucht. De dokter schrijft Niki vitamine D voor en raadt hem aan om een dagboek bij te houden om daarin zijn bezigheden op te schrijven.

Zijn leven wordt een stuk dragelijker wanneer hij de bijna even oude Vika ontmoet, een klein meisje met een muts met op aanraking reagerende konijnenoren. Ze rennen vrolijk door de tunnels, balanceren op de treinrails, spelen met kaartjesautomaten en dromen voor de metroplattegrond van spannende reisjes door de stad. Ze knopen hier en daar een praatje aan, want iedereen hier onder de grond heeft wel een verhaal. Ze spelen met achtergelaten katten en honden, terwijl uit de luidsprekers de oproep klinkt: ‘Mensen, let goed op uw huisdieren!’ Ze maken kennis met “Cowboy”, een oude straatmuzikant die het ondergrondse leven bezingt en Niki en Vika de mooie ballade van het liefdesverhaal van Romeo en Julia toezingt. Hij kan evenwel niet op ieders sympathie rekenen, buiten beeld bijt een toehoorster als hij uitgespeeld is toe: ”Lijden we niet al genoeg?”

De Slowaakse filmmakers Ivan Ostrochovský en Pavol Pekarčík zetten de onschuld van kinderen af tegen de achtergrond van een gruwelijke werkelijkheid. Photophobia laat goed zien hoe de Oekraïners dit surrealistische ondergrondse leven leiden, hoe zij hun vele leed en soms ook lief met elkaar delen, hoe zij over veel veerkracht beschikken en dat er, om het in clichébeelden te zeggen, toch wat hoop aan het eind van de tunnel is. Om het ‘een diep ontroerende fictie-documentaire hybride’ te noemen, zoals de film wordt aangeprezen, gaat echter toch wat ver.

 

Nice Ladies – Cheerleaders worden gescheiden
Mariia “Masha” Ponomarova – Oekraïense van oorsprong, na de Maidan-revolutie naar Nederland verhuisd en van de lichting 2016 van de Nederlandse Filmacademie – kwam in de coronatijd op het idee een film te maken over de ‘Nice Ladies’: een bijzondere groep van oudere cheerleaders in Kharkiv, de bevrijde frontstad in Oost-Oekraïne. Charmant gehuld in fleurig rode danspakjes en met witte pompons voeren ze hun gymnastische oefeningen uit.

We horen het verhaal van frontvrouw Valia, al een eindje in de zestig, wier man slachtoffer was van de kernramp van Tsjernobyl. Na het overlijden van haar zoon gaat hij op zoek naar nieuwe bezigheden en komt in het warme bad van de vriendinnenclub terecht. De Ladies doen in 2021 met succes mee aan Ukraine Got Talent, wat ze een korte tournee door het land oplevert.

Maar dan gaat het beeld op zwart en horen we de getuigenis van Sveta van 24 februari 2022. Om 5 uur ’s ochtends wordt ze wakker van de lichtflitsen en explosies van de Russische inval. Sveta heeft vanuit de badkamer contact met Masha Ponomarova in Amsterdam. Ze besluit met haar schoondochter en nog jonge kleinkind (haar zoon moet achterblijven) naar ons land te vluchten. Aanvoerder Valia en coach Nadia blijven achter in het herhaaldelijk onder zwaar vuur liggende Kharkiv. De vrouwen onderhouden op afstand veelvuldig contact. Valia en Nadia wisselen het nieuws uit over de doden en gewonden bij de aanslagen in Kharkiv, Sveta doet mee aan een emotionele demonstratie op de Dam. Ondertussen blijven ze wel hun dagelijkse oefeningen doen.

De Nice Ladies waren al voor de oorlog uitgenodigd voor het Europees Kampioenschap in de Baltische staten, dat zomer 2022 wonderwel toch doorgaat. Vanuit de diverse standplaatsen reizen ze naar Riga. Aan de Baltische kust verblijven ze met elkaar in vakantiehuisjes waar ze lange gesprekken hebben over hun wederzijdse wel en wee. Sveta heeft vooral last van ‘survivor’s guilt’, voelt zich schuldig dat ze in het veilige Nederland ver van de frontlinie is. Heeft ze er wel goed aan gedaan te vluchten, terwijl haar vriendinnen in de dagelijkse ellende achterbleven? Hoe kun je in die oorlogsomstandigheden overleven, hoe lang zal het nog duren, hoe houden ze de hoop op de overwinning levend?

Een enkele keer lopen de emoties wat op, maar over het algemeen blijft het allemaal wat aan de oppervlakte. De documentaire is ook wat traag gefilmd met minutenlang uitgesponnen beelden van de regen in Amsterdam en de groene weiden in Letland die tot nadenken zouden moeten stemmen.

 

Homefront – Wens voor een nieuw leven
“Ik ben Anna, en rechts van mij staat ook Anna. Wij zijn de regisseurs van de film, althans dat hebben we geprobeerd. We waren op zoek naar een familie van ontheemde personen en die hebben we zeven maanden gevolgd. We vroegen ons af of ze een nieuw leven konden opbouwen in een afgelegen dorp en een nieuwe omgeving.”

De jonge regisseurs Anna Ilchenko en Anna Yutchenko doen in Homefront op innemend dilettantische wijze verslag van hun onderneming. Het heeft wel iets weg van een uitgebreid item van Metropolis.

Anna en Anna weten contact te leggen met de vijf kinderen van de familie Lymar in het dicht tegen de Russische grens aanliggende Sumy. Vader Victor en moeder Ania verhuizen kort na de invasie met de kinderen en twee chihuahua’s naar het vlakbij Lviv in het uiterste westen liggende dorpje Mshanets. Ze worden door plaatselijke vrijwilligers geholpen bij de bouw van een nieuw huis. Anna en Anna maken een reportage van de dorpsbewoners, de priester, de buurvrouw die meer van het dorp weet dan iedereen, de dorpschroniqueur en de dorpsgek die constant dronken is.

Maar dan blijkt de familie Lymar zomaar ineens verdwenen, met de noorderzon vertrokken, zonder een bericht achter te laten. Anna en Anna gaan op zoek en komen onder andere in Polen terecht, in Krakow waar een grote Oekraïense gemeenschap is neergestreken. Ze spreken met landgenotes over hoe het is om een nieuw leven op te moeten bouwen. Ze maken zich nuttig met het herstellen van camouflagekleding voor het Oekraïense leger.

Ze vragen zich af of hun helden misschien weer terug naar Sumy gegaan zijn, maar daar krijgen ze de vinger niet achter. Uiteindelijk krijgen ze moeder Ania aan de telefoon die toegeeft dat ze inderdaad wel terug had willen gaan, maar eigenlijk niet goed meer weet wat haar thuis is.

Homefront is een innemende korte film over ontheemding en toch ook de wil om een nieuw leven op te willen bouwen.

 

Searching for Nika – Onweerstaanbare liefde tussen mens en dier
De Oekraïense filmmaker Stanislav “Stas” Kapralov groeide op met hond Nika in Irpin, voorstad van Kyiv die in het begin van de Russische invasie zwaar getroffen werd. Kapralov was op dat moment op vakantie in Polen en besloot spoorslags terug te keren toen hij het bericht van zijn ouders kreeg dat Nika vermist werd. Kort na de bevrijding van Irpin, toen het Russisch offensief was teruggeslagen, begint hij zijn zoektocht, laverend tussen de autowrakken, in puin geschoten gebouwen en de opgeblazen bruggen, waar drommen mensen op weg zijn naar andere bestemmingen.

Kapralov maakt vooral gebruik van social media, post foto’s en oproepen via Telegram, het veel in Rusland en Oekraïne gebruikte netwerk. Gaandeweg sluit hij zich aan bij een uitdijend netwerk vrijwilligers die allemaal op zoek zijn naar achtergebleven dieren van gevluchte of omgekomen eigenaren. In eerste instantie gaat het vooral om huisdieren, honden en katten. Kapralov filmt vrijwilliger Alec, volgens hem lijkend op een acteur uit The Walking Dead. Op aanwijzing van de vroegere bewoners redt hij onder de bedden en in half in puin geschoten appartementen in kasten of kelders vaak sterk vermagerde katten. Op zeker moment heeft hij er zelfs drie die hij bij elkaar in een bakkie stopt en in de auto meeneemt. Lang niet altijd leidt dat tot een succes en moeten de eigenaren op soortgelijke wijze als de verwanten van gesneuvelde militairen op de hoogte worden gesteld van het overlijden van hun geliefde huisdier.

Maar telkens is er nog geen spoor van Nika. Kapralov gaat steeds verder en maakt een reportage over een struisvogelfarm waarvan de helft van de beesten bij een bombardement is omgekomen. Aangrijpend is ook de paardenstoeterij, de paarden totaal verminkt in een cirkel liggend, zinloos afgeslacht door een bende Tsjetsjenen. De eigenaar noemt de paarden allemaal bij naam terwijl we beelden zien van toen ze nog fris en vrolijk door de wei liepen of aan een concours deelnamen.

Kapralov raakt betrokken bij de reddingsoperatie van de wilde dieren die door vrijwilligers met gevaar voor eigen leven onder zware bombardementen uit het Ecopark worden gered. Hij gaat mee op het transport van leeuwin Ruru die door verzorgster Oleksandra naar Polen wordt gebracht. En onderwijl alsmaar die beelden van de zware verwoestingen die de nietsontziende Russen hebben veroorzaakt.

Toch levert de zoektocht ook weer hoopvolle beelden op met de terugkomst van een dood gewaande stalknecht en de geboorte van tientallen struisvogelkuikens. Searching for Nika belicht met de verkenning van de onweerstaanbare liefde tussen mens en dier een bijzondere kant van de oorlog in Oekraïne.

Kijk hier waar en wanneer deze films nog draaien tijdens het Movies that Matter Festival.

 

25 maart 2024

 

Movies that Matter 2024 – Deel 1: Activisten in Irak, Nieuw-Zeeland en Kenia
Movies that Matter 2024 – Deel 2: Je jazz of je leven
Movies that Matter 2024 – Deel 3: Gaza: haat is niet het antwoord
Movies that Matter 2024 – Deel 5: Het lot van advocaten en media in Rusland

 

MEER FILMFESTIVAL

Movies that Matter 2023 – Deel 3:
Oekraïne

door Jochum de Graaf

Ruim een jaar na de Russische inval in Oekraïne komt de productie en vertoning van films uit en over de oorlog langzamerhand op gang. Op het IDFA was een aantal documentaires te zien en recent verscheen Klondike in de bioscoop. Movies that Matter beleefde de premières van de speelfilm Butterfly Vision en de documentaire Iron Butterflies.

 

Butterfly Vision – Deprimerend drama
Voor Oekraïners begon de oorlog niet op 24 februari 2022. Poetins ‘speciale militaire operatie’ was een escalerende stap in het conflict dat in 2014 door separatisten in de Donbas, de oostelijke regio met de door Rusland gesteunde ‘volksrepublieken’ Donetsk en Loegansk, in gang werd gezet.

Butterfly Vision begint met de vrijlating van de Oekraïense militair en dronepiloot Lilia, bijnaam Butterfly, die door de Russen krijgsgevangen is gemaakt. In eerste instantie wordt ze onthaald als een heldin, maar ze is getraumatiseerd, gemarteld in gevangenschap en kan maar moeizaam wennen aan het gewone leven. De verhouding met haar man Tokha komt zwaar onder druk te staan, ze is niet meer in staat tot intimiteit en trekt zich helemaal in zichzelf terug. Lilia blijkt zwanger, als gevolg van een verkrachting door Russische soldaten. Tokha radicaliseert tot rechts-extremist die met een paramilitaire groep meedoet aan een aanval op een Roma-kamp. Hij heeft een heftig dispuut met Lilia, eist van haar dat ze abortus laat plegen en blaast zichzelf in getormenteerde toestand met een explosief op. Butterfly Vision laat de ontwikkeling van Butterfly Lila zien tot sterke persoonlijkheid, die haar lot in eigen hand neemt.

De film ontleent nog enige actualiteitswaarde aan het feit dat de première in Oekraïne plaatsvond een dag voor de Russische inval en dat Lilia deel uitmaakte van een bataljon in Bachmoet, het Oost-Oekraïense stadje waar nu al meer dan een half jaar zo hevig om gevochten wordt. Maar door de trage ontwikkeling en het, op hoofdrolspeelster Rita Burkovska na, matige acteerwerk wordt het een wat deprimerend drama.

 

Iron Butterflies – Associatieve kijk op MH17-drama
Iron Butterflies is een associatieve, impressionistische kijk op het MH17-drama. De titel is ontleend aan de vlindervorm van granaatschijven die het vliegtuig binnendrongen. De film kent een sterk begin met een Sovjet-Russische archieffilm waarin bij de introductie eind jaren zeventig een lofzang op de mogelijkheden van het BUK-afweersysteem wordt bezongen. We horen en zien ooggetuigen, met mobiel opgenomen beelden van mensen in de omgeving van de ramp en hoe met het nieuwsbericht op de Russische staats-tv gelijk al de desinformatiecampagne op gang komt.

De door Bellingcat onderschepte conversaties tussen de separatisten en de Russen over aan- en afvoer van de BUK-installatie verschijnen op het scherm, de bekende beelden van de reconstructie van het MH17-wrak in een vliegtuighangar en het voorlezen van de namen van alle 298 slachtoffers in de speciale rechtbank op Schiphol. We volgen Robby Oehlers, de Nederlander die kort na de ramp op eigen gezag naar Oekraïne reisde en de rampplek onderzocht naar overblijfselen van familieleden. Thuis in Nederland speelt hij een weemoedig nummer op zijn slide-gitaar met één snaar.

We zien de route van de noodlottige vlucht met een timelapse-animatie van de tegenwoordige vliegbewegingen waarbij het luchtruim boven Oekraïne geheel vrijgelaten blijft. Het zijn af en toe indringende beelden die, zo op een rijtje gezet, toch weer binnenkomen. Anderzijds vergaloppeert regisseur Roman Liubyi zich aan niet ter zake doende dansscènes tussen de wrakstukken en de geborgen bezittingen van de slachtoffers. Hij heeft de film bedoeld als een ferme aanklacht tegen de Russische oorlogsmisdaad, maar het is natuurlijk zeer onwaarschijnlijk dat de film daar ooit te zien zal zijn.

 

2 april 2023

 

Deel 1: Klaas de Jonge, de Prijs van de Vrijheid
Deel 2: Focus Iran

 

MEER FILMFESTIVAL

Movies that Matter 2023 – Deel 2:
Focus Iran

door Jochum de Graaf

Met de moorden op Mahsa Amini, de Koerdisch-Iraanse vrouw die opgepakt was wegens het niet correct dragen van de hoofddoek, en vervolgens die op Hadis Najafi, de jonge studente die in Teheran tegen deze misdaad protesteerde, kwam vorig jaar herfst een ongekende protestbeweging tegen het islamitische regime in Iran op gang. Het zijn vooral vrouwen die voorop gaan in de strijd. De slogan ‘Zan-Zendegi-Azadi’ (Women-Life-Freedom), de actie om een pluk haar af te knippen, en de vele demonstraties doen de hoop leven dat er eindelijk een einde kan komen aan de al veertig jaar durende islamitische dictatuur.

Tegelijkertijd bloeit de strijd tegen verdrukking in de Iraanse cinema als nooit tevoren. In Cannes, Venetië en Berlijn vielen de films van befaamde regisseurs als Mohammad Rasoulof en Jafar Panahi in de prijzen, terwijl ze in eigen land wegens hun solidariteit met de opstand in showprocessen tot zware gevangenisstraffen werden veroordeeld.

Genoeg reden om op Movies that Matter met een speciaal programma een hommage te brengen aan de Iraanse cinema, Focus Iran. In deel 2 van ons verslag drie nieuwe Iraanse films: Seven Winters in Tehran en Until Tomorrow laten vooral de perfiditeit van de islamitische dictatuur zien, Die Middag zoomt in op de positie van de Iraanse vluchteling.

 

Seven Winters in Tehran – Fataal bezoek aan plastisch chirurg
Seven Winters in Tehran van de Oostenrijkse regisseur Steffi Niederzoll vertelt het aangrijpende verhaal van Reyhaneh Jabbari. Als 19-jarige studente gaat ze op bezoek bij een plastische chirurg, ze denkt een zakelijk afspraak te hebben. Binnengekomen draait de man de sleutel om en probeert haar te verkrachten. In opperste nood pakt ze een mes dat toevallig in de keuken ligt, steekt hem in de borst en weet te ontvluchten. De man overlijdt korte tijd daarna en Reyhaneh wordt opgepakt en moet zich in de rechtbank verantwoorden. Ze voert haar eigen verdediging.

In ons rechtssysteem zou ze naar alle waarschijnlijkheid een succesvol beroep op noodweer kunnen doen. In het krankzinnige Iraanse systeem gaat dat even anders. De rechter voegt haar toe dat ze er beter aan gedaan had zich te laten verkrachten en pas daarna een klacht in te dienen. Nu heeft ze een alom gewaardeerd man van groot aanzien, model moslim bovendien, omgebracht. Reyhaneh wordt veroordeeld tot ‘bloedwraak’, een doodvonnis, waarbij de executie voorkomen kan worden wanneer de familie van het ‘slachtoffer’ haar vergiffenis zal schenken.

We horen en zien Reyhaneh via clandestiene beelden – er staan strenge straffen op het naar het buitenland smokkelen – vanuit de beruchte Evin-gevangenis waar ze zeven winters lang haar definitieve vonnis moet afwachten. Haar brieven worden voorgelezen; over de mensonterende omstandigheden, de verhalen over haar medegevangenen, zoals de vrouw die als vijftienjarig meisje ook een man vermoordde op de avond dat haar vader een stel vrienden uitnodigde, zelf het huis verliet en de mannen zich urenlang aan zijn dochter liet vergrijpen. Ook deze gelovige moslims blijven verder buiten schot. Reyhaneh’s moeder, twee van haar zussen en haar vader schetsen het beeld van de sterke moedige vrouw, en de pogingen om de familie van het slachtoffer tot vergiffenis te bewegen.

Reyhaneh’s zaak komt ook internationaal in de publiciteit. ‘Free Reyhaneh’ wordt een actie van Amnesty International en Amerikaanse en Franse tv-stations besteden er uitgebreid aandacht aan.  Op de dag van de executie is er nog een omvangrijke demonstratie bij de Evin-gevangenis. De familie houdt tot het laatste moment hoop. De beelden van ontzetting en verbijstering komen wel even binnen.

 

Until Tomorrow – Tragikomische odyssee met ‘verboden’ baby
In Until Tomorrow van regisseur Ali Asgari (Disappearance) volgen we de jonge moeder Fereshsteh (prachtrol van Sadaf Asgari) in Teheran, wier leven plots ontregeld wordt door het bericht dat haar ouders op bezoek komen, diezelfde avond nog. Baby Sadaf is nog maar een paar maanden oud en de ouders, streng gelovige moslims uit de provincie, weten van niks. Fereshsteh moet Sadaf een nachtje zien onder te brengen en in de woning mag ook niets aan het prille jonge geluk herinneren.

Ze gaat een aantal buurvrouwen in de galerijflat af met de vraag of ze bij hen voor korte tijd een aantal koffers en tassen met kleren en schoonmaakspullen kan stallen. De een na de ander kan of wil het niet en ze zijn bovendien net zo krap behuisd als Fereshteh. Bijkomend probleem is dat ze de ware reden moet verhullen, een ongehuwde moeder is natuurlijk een ernstig taboe in de islamitische cultuur. Uiteindelijk kan ze terecht bij een ruimdenkende benedenbuurvrouw.

Vervolgens ontrolt zich een tragikomische odyssee door de straten van Teheran. Fereshteh die met strak ingesnoerde baby op de arm en met hulp van hartsvriendin Atafeh (Ghazal Shojaei ) op zoek gaat naar een onderkomen voor een nacht. Ex-vriend en biologische vader Yasef van Sadaf werkt bij zijn vader in een aquariumwinkel. Hij verwijt Fereshteh dat hij het kind nooit gewild heeft en dat ze toch afgesproken hadden dat ze abortus zou plegen, als zijn vader er achter zou komen zal hij voor eeuwig vervloekt worden.

Ze gaan toch op bezoek bij een vage tante, die misschien ontvankelijk is voor het verhaal. Maar ook een poging om de baby heimelijk in een ziekenhuis onder te brengen, loopt op niets uit, het gevaar van ontdekking van een huilende baby zonder papieren is te groot. Fereshteh heeft daarbij een probleem met haar ID-kaart, op straat is het telkens goed uitkijken, de agenten van de gevreesde Revolutionaire Garde hebben het niet zo begrepen op vrouwen die op klaarlichte dag met een baby rondzeulen. Maar de tijd dringt en Fereshteh’s vader belt dat hij er al bijna is. Na veel wikken en wegen bedenken ze dat de baby misschien nog het beste bij Atafeh in het studentenhostel kan blijven. Fereshteh zit alleen in de taxi op weg naar huis, als vader weer belt, ze staan al voor de deur. Maar Fereshteh bedenkt zich, gaat rechtsomkeert, haalt Sadaf op en stapt met haar op de arm uit de taxi, voor de ogen van de argwanend ogende ouders. Hoe het verder gaat, mogen we zelf bedenken.

Until Tomorrow is niet als menig ander Iraans meesterwerk een aangrijpend document, maar biedt toch een aardig inkijkje in de hypocriete, patriarchale wereld van de Islamitische Republiek Iran, waar vrouwen als minderwaardige tweederangsburgers worden beschouwd.

 

Die Middag – Onbestemde dialoog tussen twee vluchtelingen
Het Nederlands-Iraanse Die Middag is van een andere orde. Geen dramatisch verhaal over het leven in de islamitische dictatuur, maar een soort verkenning hoe het is om vluchteling te zijn. De twee kanten van de medaille: als je niet meer terug naar je land van herkomst kunt en graag asiel wilt krijgen én hoe het is om je na je asiel moet handhaven in een samenleving die niet op je te wachten staat.

Het regiedebuut van dichter Nafiss Nia vergt nogal het een en ander van de kijker. In de beginscène rent Roya, een Iraanse vluchteling van een jaar of zeventien, over een vliegtuigbaan waar we uit moeten begrijpen dat ze op de vlucht is vanwege haar uitzetting. Roya gaat in een anonieme galerijflat op zoek naar een zekere Nassim die uitgeprocedeerde asielzoekers schijnt te kunnen helpen. Ze belt en klopt aan, maar er wordt niet opengedaan. In de flat is een jonge man aan het opruimen, reageert in eerste instantie niet, kijkt via een digitale deurcamera wel met zekere interesse naar Roya, zegt dat hij de broer van Nassim is, die pas laat thuis zal zijn.

Er ontstaat allengs via de intercom een dialoog tussen twee tegenpolen, de deur blijft de hele film gesloten. Hij heeft zichzelf ingesloten, zij blijft buitengesloten. Zij ziet geen weg terug naar Iran, die is voor haar afgesloten. Uit vage beelden begrijpen we dat ze bij een gedwongen huwelijk haar beduidend oudere man vermoord heeft, ze is naïef en optimistisch over haar gewenste toekomst in Nederland.

Hij is realistisch en pessimistisch, beklaagt zich over de harde werkelijkheid in Nederland, het dagelijks afgestoten worden. Hij is dozen aan het inpakken, maakt drie enveloppen klaar: ‘Voor mijn familie’, ‘Voor mijn vrienden’, ‘Voor wie mij vindt’. Op de radio horen we het nieuwsbericht van de Iraanse asielzoeker die zich in wanhoop op de Dam in Amsterdam in brand stak en aan zijn verwondingen overleed.

Een dergelijke film staat of valt met je gevoel voor de hoofdpersonen, je inleving, in hoeverre ze je raken. Dat was voor mij maar in beperkte mate het geval, het zijn toch vaak wat zweverige, vervreemdende dialogen en veel onbestemde stiltes. Maar de slotscène wanneer ze naast elkaar in een oer-Hollands bushokje zitten, is prachtig poëtisch.

Op Movies that Matter was ook nog te genieten van een aantal Iraanse klassiekers, zoals Persepolis, Taxi Tehran en A Seperation. In enkele bioscopen draait nog Jafar Panahi’s meesterwerk No Bears, zeer aan te bevelen.

 

29 maart 2023

 

Deel 1: Klaas de Jonge, de Prijs van de Vrijheid
Deel 3: Oekraïne

 

MEER FILMFESTIVAL

Movies that Matter 2023 – Deel 1:
Klaas de Jonge, de Prijs van Vrijheid

door Jochum de Graaf

Van 24 maart tot en met 1 april vindt dit jaar Movies that Matter weer als volwaardig festival plaats met 69 voorstellingen in Den Haag: het Filmhuis, Theater aan het Spui, Pathé Buitenhof, maar ook op satellietlocaties buiten de Randstad en on demand via Picl. Met de thematische indeling van Take on Love, Take on Future, Take on Mental Health en Take on Power plus specials als Focus Iran en Shorts kun je je in acht dagen oriënteren op een cinematografische weerslag van alle grote hedendaagse problemen in de wereld: gender, klimaat, oorlog, ongelijkheid, discriminatie, emancipatie, onrechtbestrijding. We trappen af bij wijze van alternatieve openingsfilm met Klaas de Jonge, de Prijs van Vrijheid. 

In de openingsscène schuifelt Klaas de Jonge (1937) achter zijn rollator door een fabriekshal en betreedt een ruimte waar bouwvakkers de laatste hand leggen aan een eenvoudige kamer: tafel, bed, zitje, hometrainer, wasgelegenheid, toilet. Zijn ogen gaan langs de muren. ‘Ja, zo zag het er wel ongeveer uit’, zegt hij. ‘Hier, die typemachine, zonder die machine had ik het vast veel moeilijker gehad.’ De kamer is een replica van de ruimte waarin hij zoals hij voorleest vanuit zijn dagboek ‘vanaf 19 juli 1985, precies om vier uur, door de Zuid-Afrikaanse veiligheidspolitie bij de Nederlandse ambassade in Pretoria werd afgeleverd.’ Hij zou er 26 maanden verblijven, tot hij in september 1987 bij een gevangenenruil vrij kwam en naar Nederland terugkeerde.

Gewapende strijd
De Jonge vertelt hoe hij enige weken daarvoor opgepakt was door de Zuid-Afrikaanse politie, klem gereden op de terugweg naar Harare in Zimbabwe, waar hij na de echtscheiding van zijn toenmalige echtgenote Hélène Passtoors naartoe verhuisd was. In zijn  offerbak bevonden zich wapens en explosieven voor het ANC (Afrikaans Nationaal Congres). Passtoors en De Jonge hadden zich als taalkundige en onderzoeker-antropoloog begin jaren tachtig in Maputo, hoofdstad van Mozambique, gevestigd met drie jonge kinderen: twee uit een eerder huwelijk van haar en een uit zijn eerste huwelijk.

Ze kwamen daar in aanraking en raakten bevriend met het echtpaar Joe Slovo en Ruth First, beide Zuid-Afrikaanse anti-apartheidactivisten van het ANC. Klaas de Jonge memoreert het bloedbad van Sharpeville, de township waar in maart 1960 69 mensen bij een demonstratie tegen de gewraakte pasjeswetten werden doodgeschoten als belangrijke gebeurtenis om tegen het apartheidsregime in verzet te komen. De moord per bombrief op Ruth First in 1982 speelde een beslissende rol om zich bij het ANC aan te sluiten en hand- en spandiensten te verlenen aan de gewapende strijd.

Na zijn arrestatie, juni ’85, bedacht De Jonge dat hij zou gaan meewerken aan het onderzoek naar zijn activiteiten. Hij leidde de politie langs een aantal vermeende opslagplaatsen van wapens, munitie en explosieven en op 9 juli wees hij het kantoor van de NedBank in het centrum van Johannesburg aan als mogelijke locatie voor een bomaanslag. Eenmaal in het gebouw wist hij de agenten om de tuin te leiden en in het belendende kantoor van de Nederlandse ambassade te vluchten. In eerste instantie werd hij daar door de Zuid-Afrikaanse politie overmeesterd en afgevoerd, maar er ontstond gelijk een diplomatieke rel van jewelste omdat De Jonge op Nederlands grondgebied gearresteerd was. De Jonge’s spectaculaire actie bracht het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime ernstig in verlegenheid en trok wereldwijd aandacht.

Bomaanslag
Regisseur Marlou van den Berge laat De Jonge met spaarzame archiefbeelden, krantenknipsels en gesprekken met een Zuid-Afrikaanse agent die hem indertijd oppakte en met een van de Nederlandse marechaussees die hem moesten bewaken rustig vertellen hoe hij het allemaal beleefd heeft, hoe hij de dagen doorkwam, met lezen, schrijven, corresponderen, fitnessoefeningen, samen eten bereiden, aardappels schillen. Maar het knappe is ook dat zij ervoor kiest om zijn handelen in een zeer genuanceerd perspectief te plaatsen.

Halverwege krijgt de film een extra dramatische wending wanneer een man in een rolstoel de kamer inrijdt en tegenover Klaas de Jonge plaatsneemt. Jonathan Smit was officier bij de Zuid-Afrikaanse luchtmacht die op een noodlottige dag in mei 1983 bij de aanslag op het hoofdkwartier van de luchtmacht in Church Street Pretoria beide benen verloor en een hand nog maar moeizaam kan bewegen.

De Jonge heeft pas in 2017 zijn betrokkenheid bekend bij de deels mislukte aanslag waarbij niet alleen militairen maar ook burgerslachtoffers vielen. Nee, Jonathan Smit verwijt De Jonge persoonlijk niets, hij kan het enigszins begrijpen, maar de aanslag heeft zijn leven voorgoed veranderd en zijn carrière op jonge leeftijd in de kiem gesmoord en er vielen ook burgerslachtoffers. De Jonge kan weinig meer dan zijn medeleven bekennen, er ging bij de aanslag nogal wat fout. Ook de vrouw en dochter van de ANC-chauffeur die de bom naar de locatie reed en die het door een verkeerde afstelling met zijn leven moest bekopen, komen aan het woord. Was het allemaal waard?

Vrijheidsstrijder of terrorist?
Maar het meest indrukwekkend is de confrontatie van De Jonge met zijn beide zoons, Enno en Arjen. De ene zoon die op zijn vijftiende meeging naar Zuid-Afrika en zich met de verwikkelingen in 1985 en de nasleep daarvan al op jonge leeftijd realiseerde met welke ernstige en gevaarlijke activiteiten zijn vader zich bezighield. De andere zoon die achterbleef bij zijn moeder in Wassenaar, en rond de gevangenschap en vrijlating van zijn vader en de enorme publiciteit pas geconfronteerd werd met de consequenties van diens optreden.

Beide jongens hebben een levenslang trauma opgelopen. Enno vraagt vader Klaas of hij nog wel eens terugdenkt, slaapt hij nog wel goed? Klaas heeft daar niet zo’n moeite mee, alles afwegend zou hij weinig anders handelen. Enno slaapt zeer slecht, altijd met de ogen half open, licht aan. Jongste zoon Arjen is hard in zijn oordeel: ‘je was er niet voor mij’ en ‘het ging alleen maar om jezelf’. Enno noemt hem recht in Klaas’ gezicht narcist. En toch blijft De Jonge waardig overeind, hij toont begrip, maakt zijn excuses, maar houdt ook vast aan zijn overtuiging dat zijn handelen gerechtvaardigd was.

Klaas de Jonge, de Prijs van Vrijheid brengt indringend en soms aangrijpend de levenslange gevolgen van zijn handelen voor direct betrokkenen en van alle kanten belicht in beeld. En bovenal is het een sterk genuanceerd onderzoek naar antwoorden op vragen als ‘is hij nu een vrijheidsstrijder of eigenlijk een terrorist’ en ‘heiligt het doel alle middelen?’

 

28 maart 2023

Deel 1: Klaas de Jonge, de Prijs van de Vrijheid
Deel 2: Focus Iran

 

MEER FILMFESTIVAL