Movies that Matter 2023 – Deel 2:
Focus Iran
door Jochum de Graaf
Met de moorden op Mahsa Amini, de Koerdisch-Iraanse vrouw die opgepakt was wegens het niet correct dragen van de hoofddoek, en vervolgens die op Hadis Najafi, de jonge studente die in Teheran tegen deze misdaad protesteerde, kwam vorig jaar herfst een ongekende protestbeweging tegen het islamitische regime in Iran op gang. Het zijn vooral vrouwen die voorop gaan in de strijd. De slogan ‘Zan-Zendegi-Azadi’ (Women-Life-Freedom), de actie om een pluk haar af te knippen, en de vele demonstraties doen de hoop leven dat er eindelijk een einde kan komen aan de al veertig jaar durende islamitische dictatuur.
Tegelijkertijd bloeit de strijd tegen verdrukking in de Iraanse cinema als nooit tevoren. In Cannes, Venetië en Berlijn vielen de films van befaamde regisseurs als Mohammad Rasoulof en Jafar Panahi in de prijzen, terwijl ze in eigen land wegens hun solidariteit met de opstand in showprocessen tot zware gevangenisstraffen werden veroordeeld.
Genoeg reden om op Movies that Matter met een speciaal programma een hommage te brengen aan de Iraanse cinema, Focus Iran. In deel 2 van ons verslag drie nieuwe Iraanse films: Seven Winters in Tehran en Until Tomorrow laten vooral de perfiditeit van de islamitische dictatuur zien, Die Middag zoomt in op de positie van de Iraanse vluchteling.
Seven Winters in Tehran – Fataal bezoek aan plastisch chirurg
Seven Winters in Tehran van de Oostenrijkse regisseur Steffi Niederzoll vertelt het aangrijpende verhaal van Reyhaneh Jabbari. Als 19-jarige studente gaat ze op bezoek bij een plastische chirurg, ze denkt een zakelijk afspraak te hebben. Binnengekomen draait de man de sleutel om en probeert haar te verkrachten. In opperste nood pakt ze een mes dat toevallig in de keuken ligt, steekt hem in de borst en weet te ontvluchten. De man overlijdt korte tijd daarna en Reyhaneh wordt opgepakt en moet zich in de rechtbank verantwoorden. Ze voert haar eigen verdediging.
In ons rechtssysteem zou ze naar alle waarschijnlijkheid een succesvol beroep op noodweer kunnen doen. In het krankzinnige Iraanse systeem gaat dat even anders. De rechter voegt haar toe dat ze er beter aan gedaan had zich te laten verkrachten en pas daarna een klacht in te dienen. Nu heeft ze een alom gewaardeerd man van groot aanzien, model moslim bovendien, omgebracht. Reyhaneh wordt veroordeeld tot ‘bloedwraak’, een doodvonnis, waarbij de executie voorkomen kan worden wanneer de familie van het ‘slachtoffer’ haar vergiffenis zal schenken.
We horen en zien Reyhaneh via clandestiene beelden – er staan strenge straffen op het naar het buitenland smokkelen – vanuit de beruchte Evin-gevangenis waar ze zeven winters lang haar definitieve vonnis moet afwachten. Haar brieven worden voorgelezen; over de mensonterende omstandigheden, de verhalen over haar medegevangenen, zoals de vrouw die als vijftienjarig meisje ook een man vermoordde op de avond dat haar vader een stel vrienden uitnodigde, zelf het huis verliet en de mannen zich urenlang aan zijn dochter liet vergrijpen. Ook deze gelovige moslims blijven verder buiten schot. Reyhaneh’s moeder, twee van haar zussen en haar vader schetsen het beeld van de sterke moedige vrouw, en de pogingen om de familie van het slachtoffer tot vergiffenis te bewegen.
Reyhaneh’s zaak komt ook internationaal in de publiciteit. ‘Free Reyhaneh’ wordt een actie van Amnesty International en Amerikaanse en Franse tv-stations besteden er uitgebreid aandacht aan. Op de dag van de executie is er nog een omvangrijke demonstratie bij de Evin-gevangenis. De familie houdt tot het laatste moment hoop. De beelden van ontzetting en verbijstering komen wel even binnen.
Until Tomorrow – Tragikomische odyssee met ‘verboden’ baby
In Until Tomorrow van regisseur Ali Asgari (Disappearance) volgen we de jonge moeder Fereshsteh (prachtrol van Sadaf Asgari) in Teheran, wier leven plots ontregeld wordt door het bericht dat haar ouders op bezoek komen, diezelfde avond nog. Baby Sadaf is nog maar een paar maanden oud en de ouders, streng gelovige moslims uit de provincie, weten van niks. Fereshsteh moet Sadaf een nachtje zien onder te brengen en in de woning mag ook niets aan het prille jonge geluk herinneren.
Ze gaat een aantal buurvrouwen in de galerijflat af met de vraag of ze bij hen voor korte tijd een aantal koffers en tassen met kleren en schoonmaakspullen kan stallen. De een na de ander kan of wil het niet en ze zijn bovendien net zo krap behuisd als Fereshteh. Bijkomend probleem is dat ze de ware reden moet verhullen, een ongehuwde moeder is natuurlijk een ernstig taboe in de islamitische cultuur. Uiteindelijk kan ze terecht bij een ruimdenkende benedenbuurvrouw.
Vervolgens ontrolt zich een tragikomische odyssee door de straten van Teheran. Fereshteh die met strak ingesnoerde baby op de arm en met hulp van hartsvriendin Atafeh (Ghazal Shojaei ) op zoek gaat naar een onderkomen voor een nacht. Ex-vriend en biologische vader Yasef van Sadaf werkt bij zijn vader in een aquariumwinkel. Hij verwijt Fereshteh dat hij het kind nooit gewild heeft en dat ze toch afgesproken hadden dat ze abortus zou plegen, als zijn vader er achter zou komen zal hij voor eeuwig vervloekt worden.
Ze gaan toch op bezoek bij een vage tante, die misschien ontvankelijk is voor het verhaal. Maar ook een poging om de baby heimelijk in een ziekenhuis onder te brengen, loopt op niets uit, het gevaar van ontdekking van een huilende baby zonder papieren is te groot. Fereshteh heeft daarbij een probleem met haar ID-kaart, op straat is het telkens goed uitkijken, de agenten van de gevreesde Revolutionaire Garde hebben het niet zo begrepen op vrouwen die op klaarlichte dag met een baby rondzeulen. Maar de tijd dringt en Fereshteh’s vader belt dat hij er al bijna is. Na veel wikken en wegen bedenken ze dat de baby misschien nog het beste bij Atafeh in het studentenhostel kan blijven. Fereshteh zit alleen in de taxi op weg naar huis, als vader weer belt, ze staan al voor de deur. Maar Fereshteh bedenkt zich, gaat rechtsomkeert, haalt Sadaf op en stapt met haar op de arm uit de taxi, voor de ogen van de argwanend ogende ouders. Hoe het verder gaat, mogen we zelf bedenken.
Until Tomorrow is niet als menig ander Iraans meesterwerk een aangrijpend document, maar biedt toch een aardig inkijkje in de hypocriete, patriarchale wereld van de Islamitische Republiek Iran, waar vrouwen als minderwaardige tweederangsburgers worden beschouwd.
Die Middag – Onbestemde dialoog tussen twee vluchtelingen
Het Nederlands-Iraanse Die Middag is van een andere orde. Geen dramatisch verhaal over het leven in de islamitische dictatuur, maar een soort verkenning hoe het is om vluchteling te zijn. De twee kanten van de medaille: als je niet meer terug naar je land van herkomst kunt en graag asiel wilt krijgen én hoe het is om je na je asiel moet handhaven in een samenleving die niet op je te wachten staat.
Het regiedebuut van dichter Nafiss Nia vergt nogal het een en ander van de kijker. In de beginscène rent Roya, een Iraanse vluchteling van een jaar of zeventien, over een vliegtuigbaan waar we uit moeten begrijpen dat ze op de vlucht is vanwege haar uitzetting. Roya gaat in een anonieme galerijflat op zoek naar een zekere Nassim die uitgeprocedeerde asielzoekers schijnt te kunnen helpen. Ze belt en klopt aan, maar er wordt niet opengedaan. In de flat is een jonge man aan het opruimen, reageert in eerste instantie niet, kijkt via een digitale deurcamera wel met zekere interesse naar Roya, zegt dat hij de broer van Nassim is, die pas laat thuis zal zijn.
Er ontstaat allengs via de intercom een dialoog tussen twee tegenpolen, de deur blijft de hele film gesloten. Hij heeft zichzelf ingesloten, zij blijft buitengesloten. Zij ziet geen weg terug naar Iran, die is voor haar afgesloten. Uit vage beelden begrijpen we dat ze bij een gedwongen huwelijk haar beduidend oudere man vermoord heeft, ze is naïef en optimistisch over haar gewenste toekomst in Nederland.
Hij is realistisch en pessimistisch, beklaagt zich over de harde werkelijkheid in Nederland, het dagelijks afgestoten worden. Hij is dozen aan het inpakken, maakt drie enveloppen klaar: ‘Voor mijn familie’, ‘Voor mijn vrienden’, ‘Voor wie mij vindt’. Op de radio horen we het nieuwsbericht van de Iraanse asielzoeker die zich in wanhoop op de Dam in Amsterdam in brand stak en aan zijn verwondingen overleed.
Een dergelijke film staat of valt met je gevoel voor de hoofdpersonen, je inleving, in hoeverre ze je raken. Dat was voor mij maar in beperkte mate het geval, het zijn toch vaak wat zweverige, vervreemdende dialogen en veel onbestemde stiltes. Maar de slotscène wanneer ze naast elkaar in een oer-Hollands bushokje zitten, is prachtig poëtisch.
Op Movies that Matter was ook nog te genieten van een aantal Iraanse klassiekers, zoals Persepolis, Taxi Tehran en A Seperation. In enkele bioscopen draait nog Jafar Panahi’s meesterwerk No Bears, zeer aan te bevelen.
29 maart 2023
Deel 1: Klaas de Jonge, de Prijs van de Vrijheid
Deel 3: Oekraïne