Verslag IDFA Deel 5
door George Vermij
In ons vijfde verslag een pijnlijke en ontroerende terugblik op de hel van Cambodja, Mexicaanse rappers die de gewelddadige drugscultuur verheerlijken en herinneringen aan de Holocaust van een controversiële overlever.
Van regisseur Rithy Panh, het onderwerp van een retrospectief, was op het IDFA zijn laatste film te zien: The Missing Picture. Zoals in zijn voorgaande films speelt de beladen en traumatische geschiedenis van Cambodja een belangrijke rol. Waar de film vooral in verschilt met zijn andere werk is de zeer persoonlijke visie die in een verrassende stijl tot uiting komt. Panh maakte voor de film namelijk gebruik van kleifiguurtjes om zijn eigen verhaal te verbeelden. Dit heeft iets kinderlijks, maar is ook een methode om pijnlijke ervaringen te herleven.
Totale terreur
Panhs film begint met goede herinneringen uit zijn kindertijd in Phnom-Penh waar hij ook een liefde ontwikkelde voor cinema. Een essentieel moment in zijn leven dat geïllustreerd wordt door oude filmbeelden afgewisseld met beelden uit het nu van verbrande filmrollen waar nog met moeite een afbeelding is terug te zien. Deze onbezorgde jeugd werd al snel verstoord door de inval van de Rode Khmer in 1975 en de massale deportaties van de stadsbevolking naar het platteland. Panhs hele familie werd het slachtoffer van een genadeloos bewind en een totale terreur. Mensen werkten totdat zij uitgeput waren en crepeerden van ondervoeding. Kinderen werden geïndoctrineerd en verraadden hun ouders om de kleinste misdaden, waarna ze geëxecuteerd werden.
Voor Panh een hel die niet eindigt en die hij door de figuren op verstilde wijze in beeld brengt terwijl hij zelf commentaar levert. Op momenten denkt hij terug aan vroeger, maar de gebeurtenissen die hij meemaakt blijven ondragelijk en niet te bevatten. The Missing Picture is een intiem filmessay dat naast een getuigenis een poging is om te zien hoe je het onvoorstelbare en het traumatische kan verwerken door middel van het medium film.
Het doet denken aan Victor Erice’s zeer persoonlijk filmessay La Morte Rouge over zijn jeugd tijdens het Franco-regime, zijn herinneringen aan de burgeroorlog en zijn eerste onvergetelijke filmervaring. De kracht van cinema als vorm van troost en bron van schoonheid schemert in wat beelden door in Panhs film maar staat in de schaduw van de onvoorstelbare misdaden die gepleegd zijn. The Missing Picture is daarmee een film die je niet snel vergeet.
Bloed over de grens
Het schokkende Narco Cultura van Shaul Schwarz geeft een onopgesmukt kijkje in een van de meest gewelddadige steden ter wereld. In Juárez op de Mexicaans-Amerikaanse grens woedt een drugsoorlog die dagelijks slachtoffers eist. Schwarz volgt een team van forensische rechercheurs terwijl zij op plaatsen van misdrijven zoeken naar sporen. Er wordt niet geschroomd om te laten zien hoe erg de situatie is. Door kogels doorzeefde lijken, verbrande lichamen en afgehakte ledematen passeren de revue. Een medewerker van het forensische team vertelt hoe hij dagelijks vreest voor zijn leven. Meerdere collega’s zijn al op brute wijze vermoord door drugskartels.
De harde werkelijkheid van Juárez wordt gecontrasteerd met een Mexicaans-Amerikaanse rapper die bekend is met zijn liedjes over het Mexicaanse gangsterbestaan. Hij is niet de enige. De film volgt wat bekende artiesten, in een genre dat te boek staat als narcocorridos, tijdens drukbezochte optredens in Amerika en Mexico. Enkele geïnterviewden hebben het over een muzikale revolutie zoals hiphop en gangsta rap, maar narcocorridos is een vreemde mix van folk, die doet denken aan de muziek van mariachi’s, gecombineerd met beats.
Het heeft iets lachwekkends ondanks dat de zangers gekleed gaan in kogelvrije vesten en clips maken die zonder gêne verwijzen naar Scarface. Schwarz’ film toont een merkwaardige tegenstelling die ontstaat als geweld wordt verheerlijkt terwijl anderen het menselijke vuil moeten opruimen. In zijn conclusie is Narco Cultura zeer pessimistisch over de toekomst: Mexico zal ongetwijfeld nog lang in de ban blijven van dood en geweld.
De zaak Murmelstein
Claude Lanzmann werd bekend met Shoah, zijn monumentale negen uur durende documentaire over de Holocaust. Voor die film interviewde hij overlevenden, maar ook daders. Van het materiaal dat hij toen had verzameld werd zijn interview met Benjamin Murmelstein niet gebruikt in de film. Op het eerste gezicht opmerkelijk omdat Murmelstein een bijzondere positie had. Hij was de enige voorzitter van een Judenrat die de oorlog had overleefd. De organisatie die door de nazi’s werd opgericht diende als schakel tussen de Duitsers en de Joodse gemeenschap. De positie van de Judenräte en de mensen verbonden aan die organen is altijd controversieel geweest. Deels omdat ze de nazi’s hielpen in hun beleid, ook omdat zij net zo goed slachtoffers waren.
In de proloog van zijn nieuwste documentaire The Last of the Unjust bekent Lanzmann dat het gesprek met Murmelstein hem altijd heeft achtervolgd en dat hij nu eindelijk heeft besloten om het materiaal voor een film te gebruiken. Lanzmann begint in Theresienstadt, het modelkamp dat door de nazi’s werd gepresenteerd als een humaan onderkomen voor joden. Lanzmann vertelt echter hoe hard en onrechtvaardig het regime in het kamp was.
Vervolgens gaan wij terug in de tijd en zijn we in Rome bij Murmelstein die op zijn terras met Lanzmann praat over zijn onwaarschijnlijke levensloop. Murmelstein is een merkwaardig figuur die op momenten mooie vergelijkingen gebruikt en een liefde heeft voor klassieke mythologie en verhalen. Als hij het bijvoorbeeld heeft over zijn relatie met Adolf Eichmann, die hem op elk moment had kunnen laten vermoorden, haalt hij Sherazade (de vertelster uit 1001 Nachten) aan die elke keer weer een nieuw verhaal moest vertellen om te overleven. Murmelstein is altijd realistisch maar bescheiden genoeg om aan te geven dat hij in zijn positie gedwongen was om mee te werken aan het wisselende beleid van de nazi’s. Ook vertelt hij dat hij een avontuurlijk karakter had. Het is vreemd hoe hij met een mate van enthousiasme vertelt over de zaken die hij regelde in Wenen en vervolgens in Theresienstadt.
Murmelstein begaf zich altijd dicht bij de bureaucraten van de vernietiging. In bepaalde gevallen probeerde hij mensen te helpen, maar zijn situatie was altijd moeilijk en in bepaalde gevallen onmogelijk. Voorgangers en andere functionarissen binnen de Judenräte werden wegens het minste of geringste op transport gezet of geliquideerd.
Lanzmann hanteert een licht chronologische lijn als aanvulling op het interview en toont aan hoe grillig er over het lot van de joden werd nagedacht door de nazi´s. Van gedwongen migratie, maar dan wel voor een hoge prijs en met verlies van alle bezitting, tot aan het bizarre Madagascar-plan. Uiteindelijk werd door de oorlog in het oosten de vernietiging van de joden de enige oplossing voor het probleem.
Naar het einde van de film toe probeert Lanzmann tot Murmelstein door te dringen. Dit lukt tot een bepaald punt, maar ook blijkt dat Lanzmann een mate van empathie voor Murmelstein opbouwt, ook al is het moeilijk om te bevatten hoe iemand zou handelen in zo´n positie. The last of the Unjust toont op indringende wijze dat complexe grijze gebied waar mensen soms gedwongen worden om te handelen tegen hun principes en moraal in. De film vormt ook een belangrijke aanvulling op de geschiedenis van de Holocaust van een unieke bron.
3 december 2013