IDFA 2025 – Deel 1: Openingsfilms Liever de traditie in ere herstellen
door Jochum de Graaf
IDFA opent traditioneel met een documentaire over een actueel onderwerp. Dit jaar maakt het festival een ‘veilige’ keuze: drie korte documentaires. Met wisselend succes.
De openingsfilm is meestal ook goed voor een gelijktijdige vertoning via NPO2 Doc en/of snelle uitbreng in de bioscoop. Twee jaar geleden was A Picture to Remember – waarin Olga Tsjernyk wat chaotisch reflecteerde op haar jeugd in Donetsk voor de Russische invasie – een logische keuze. De editie 2024 begon met About a Hero, een ook al niet in alle opzichten geslaagd experiment, waarvoor de Poolse regisseur Piotr Winiewicz AI een scenario liet schrijven op basis van het compleet verzamelde oeuvre van Werner Herzog.
Tegelijkertijd kent IDFA een traditie van protest tegen selectiefilms. Met name in 2023 was er – kort na 7 oktober – een dagenlange controverse over de actie van een aantal pro-Palestijnse activisten op de openingsavond en de onhandige reactie van festivaldirecteur Orwa Nyrabia daarop. Uit protest tegen de halfslachtige houding boycotte de Palestijnse filmgemeenschap het festival en trok een aantal regisseurs uit andere landen uit solidariteit hun film terug. Ook bij de editie van IDFA 2024 zinderde de discussie over de principes en uitgangspunten van IDFA nog behoorlijk na.
In dat licht is het niet onverwacht dat de deze zomer aangetreden nieuwe festivaldirecteur Isabel Arrate Fernandez aankondigde om op de alleen voor genodigden toegankelijke openingsavond ‘een drieluik van korte documentaires die samen een protest vormen tegen onrechtvaardige machtsverhoudingen en geweld in het Midden-Oosten’ te vertonen.
Vooralsnog bleef het redelijk stil. Alleen de Oekraïense regisseur van Joodse komaf, Alexander Rodnyansky, trok zijn film Notes of a True Criminal terug uit protest tegen het besluit om alle (mede) door de Israëlische staat gefinancierde films te weren van het festival.
Het is zeer onwaarschijnlijk dat de gekozen films voor groot tumult zullen zorgen.
As I Lay Dying De Iraanse regisseurs Mohammadreza Farzad en Pegah Ahangarani blikken in As I Lay Dying terug op de Groene Beweging in 2009, de massale protestbeweging tegen de grootschalige verkiezingsfraude van de ultraconservatieve president Mahmoud Ahmedinejad. We zien een groep jongeren die de verkiezingsuitslagen volgen, zich enorm opwinden en besluiten dat ze nu in actie moeten komen.
‘Dood aan de dictator’ klinkt het in de straten van Teheran. Rennende en vallende demonstranten, de oproerpolitie die keihard optreedt, wolken traangas, bloederige taferelen, af en aan rijdende ambulances. Het zijn schokkerige, chaotische en vage beelden, handheld met mobieltjes gefilmd. De camera rent mee met de alle kanten op rennende groep vrienden, het beeld wordt stopgezet en de personen onherkenbaar geblurd.
Een voice-over vertelt wat er na het neergeslagen protest met hen is gebeurd. Amir werd opgepakt en een jaar later geëxecuteerd, Hamiid handelt tegenwoordig in dollars op de zwarte markt, het mooiste meisje van de klas, Firoozah, verdween spoorloos in de menigte, Marziyeh zit achter de kassa van een themapark, en Hassan verdronk op de vlucht in een ijskoude grensrivier. De personages zijn gebaseerd op de novelle Classmates van Hossein Abkenar.
Intersecting Memories Intersecting Memories is de meest indringende van de drie openingsdocu’s. De Palestijnse Shayma’ Awawdeh was zes jaar bij het begin van de Tweede Intifada (2000-2005), de opstand tegen de Israëlische bezetting van de Westbank. Twintig jaar na dato vindt ze een doos met oude video’s, die haar herinneringen aanwakkeren. Ze weet nog dat ze jarig was, ze had haar mooiste bloesje aan, leuke strik in het haar en door een kier ziet ze in de keuken de verjaardagstaart, terwijl Israëlische soldaten door het huis banjeren. Op haar eerste schooldag moet ze haar papieren laten zien aan jonge melkmuilen van soldaten. We zien de beelden van stenen gooiende jongetjes, die hardhandig worden opgepakt, roadblocks met veel prikkeldraad, explosies bij gebouwen, lijken onder het puin en aangrijpende rouwceremonies, zoals tegenwoordig zo bekend van Gaza.
Langzaam maar zeker wordt Bab a-Zawiyah, het centrum van Hebron, ingenomen door Israël. Er vestigen zich honderden kolonisten die beschermd moeten worden door het Israëlische leger. Constant is de vraag wat ze er tegen kunnen doen: hardhandig verzet plegen dat even hardhandig wordt aangepakt, of lijdzaam toekijken wat evenmin tot resultaat leidt?
Awawdeh draagt de film op aan haar moeder die zegt dat ze een slecht geheugen heeft maar eigenlijk niet meer zo veel aan die nare tijd herinnerd wil worden. Aan het slot verschijnen de ijskoude cijfers, de extra hoeveelheid bezet gebied, de duizenden verwoeste huizen, de eveneens duizenden nieuwe checkpoints plus de minstens zo grote aantallen Palestijnse gevangenen, doden en gewonden. Intersecting Memories is een sterke prequel op de tientallen Palestijnse films waarin we zien dat het allemaal ontelbare malen erger geworden is.
happiness In happiness, de minste van de drie, maakt de in Amsterdam wonende Turkse regisseur Firat Yücel ons deelgenoot van zijn grote slaapprobleem vanwege alle ellende in de wereld tegenwoordig. Zestien uur per dag scrollt hij over zijn telefoon, en in dagboekfragmenten van november ’24 tot mei ’25 vertrouwt hij ons zijn gedachten toe. Het zijn over het scherm buitelende berichten over Palestina, Congo, Soedan, Libanon. Hij appt daar uitgebreid over met vrienden elders in de wereld die ook last van slapeloosheid hebben en bediscussieert de werking van slaap en stemming verbeterende middelen, zoals Griffonia 5-HTP.
Hij is erg betrokken bij de Palestijnse zaak en laat beelden zien van de bezetting van de hal van het CS Amsterdam en de fiks uit de hand lopende protesten op de UvA waar hij vooral het in zijn ogen buitensporig geweld van de ME aan de kaak stelt. Yücel draait een beetje dol in zijn activisme vanuit zijn bed. Hij poneert de onbewezen stelling dat Anne Frank gehuild zou hebben als ze deze genocide gezien zou hebben. Als hij vanuit zijn raam politie te paard op straat filmt, maakt hij de curieuze opmerking dat de wapenschilden van de agenten zijn gemaakt van materiaal uit de voormalige Nederlandse kolonies. Maar het meest ergerlijke naast de warrige verhaallijn zijn de razendsnel uit het scherm vliegende beelden; je krijgt geen seconde rust om te kijken, laat staan te lezen wat er nu eigenlijk staat.
Wat mij betreft mag de traditie van goede openingsfilm weer in ere hersteld worden. Ik had liever 2000 Metres from Adiivka gezien, opvolger van de Oscar-winnende 20 Days in Mariupol, of een film als Coexisting My Ass, met een bijzondere kijk op het Israël-Palestina conflict. Maar een keus uit de onvolprezen rubriek 33 Tips voor IDFA zou ook op zijn plaats geweest zijn.
International Documentary Festival Amsterdam 13-23 november 33 Tips voor IDFA 2025
door Bob van der Sterre
Over een week zijn duizenden liefhebbers van documentaires weer op pad in Amsterdam. Keuze genoeg. Lees hier onze 33 tips voor IDFA 2025.
Wat kunnen we verwachten bij IDFA 2025? IDFA heeft een nieuwe artistiek directeur: Isabel Arrate Fernandez, die al jaren bij IDFA Bertha Fund werkzaam was. Lees de profielen in de Filmkrant of in Variety van april dit jaar.
Het politieke rumoer dat voorgaande edities bezighield (lees al onze IDFA-bijdragen) is nu misschien ook wel een beetje bedaard.
Een niet al te verrassend programma. We zien weer veel opnieuw veel familiegeschiedenissen, films over klimaatverandering, oorlog en gender/identiteit. En vrij weinig films over actuele onderwerpen als wetenschap, digitalisering of economie. Daarnaast zou hier en daar wat meer humor en experiment wenselijk zijn. Lees onze uitgebreide feedback bij de tips van vorig jaar.
Dit zijn onze 33 Tips. Dat wil niet zeggen dat je er blind heen moet of er verder geen andere films de moeite waard zijn. Er zijn ontzaglijk veel films en elke selectie helpt met meer dan 250 films. Klik op de titel voor een link naar de website van IDFA. Daar kun je eventueel tickets bestellen. Welke films je ook kiest, de redactie van InDeBioscoop wenst je alvast veel kijkplezier!
Top 33
Activisme Who/99 IDFA-films hebben altijd al veel activisme. Deze film gaat over de demonstraties in 1999 in Seattle, waar veel media-aandacht voor was: mondiaal activisme. WHO/99 schetst de geschiedenis van die woelige dagen. Geen trailer.
AI Synthetic Sincerity
Filmmaker Marc Isaacs (bekend van A Filmmaker’s House) bemoeit zich met een onderzoek naar het creëren van een AI-karakter. IDFA legt het zo uit: “Synthetic Sincerity onderzoekt de relatie tussen mens en machine met een mix van documentaire, fictieve scènes en licht absurde humor.”
Auteurscinema Trillion
Victor Kossakovsky twee keer in een rij! Na Architectron vorig jaar, dit jaar de film Trillion. We worden verwend. Ook deze film is net als Gunda een pleidooi volgens IDFA. Maar waar gaat het over? Dat moeten we maar in de zaal leren want een trailer is er helaas nog niet. Kossakovsky kennende zal het in elk geval verrassend zijn.
Coming of Age The Prince of Nanawa
Clarisa Navas kwam bij het filmen in Paraguay de negenjarige jongen Ángel tegen. Vanaf dat moment volgen we hem in zijn leven. En dus zijn puberteit. Het levert een aandoenlijk portret van 212 minuten op en doet een beetje denken aan de beroemde Up-series van Michael Apted. Ik verwacht een dik applaus na afloop van de screening. Meer coming of age is Rashid, l’enfant de Sinjar, die gevangen is geweest door Islamitische Staat en daar nu mee moet leven.
Dieren Ghost Elephants
Wat heeft Werner Herzog nu weer op de hals gehaald, denk je als je ziet dat hij een film heeft gemaakt over niet-bestaande olifanten in Angola en Namibië. Boyes, een zoöloog, is ervan overtuigd dat ze wel bestaan. Hij gaat op zoek met spoorzoekers. Helaas geen trailer te vinden.
Drama Das Deutsche Volk
In 2020 werden er in Hanau, Duitsland negen Duitsers met een migratieachtergrond doodgeschoten. In feite een racistische seriemoordenaar. Regisseur Marcin Wierzchowski heeft er al twee films over gemaakt en dit is zijn definitieve film over het onderwerp. Ongetwijfeld schokkend en een intense zit. Ook intens zal Mailin zijn, waarbij María Silvia Esteve samen met Mailin het seksueel misbruik van haar jeugd onderzoekt. En in De Sessies van Sien Versteyhe luisteren we naar sessies van een verkrachte vrouw met een psycholoog.
Economie Elon Musk Unveiled – The Tesla Experiment
Het kon niet missen, een onderzoeksdocumentaire over Elon Musk (toevallig werd deze week bekend dat hij mogelijk in aanmerking komt voor een bonus van 1000 miljard dollar!). Deze film gaat over Tesla en het pushen van de grens van de zelfrijdende auto. Film van Andreas Pichler heeft helaas geen trailer.
Egodocumenten Confessions of a Mole Mo Tan gaat van Polen waar ze woont terug naar haar familie China. Ze verfilmt haar verblijf, dat gaat met de nodige cultuurclashes gepaard. Volgens IDFA is het ‘een tragikomische melodrama met veel zelfspot en grappige stop-motion animaties.’ Dat belooft veel goeds maar helaas geen trailer.
Zoals gebruikelijk zijn er veel regisseurs die hun eigen leven als startpunt nemen: Flood (Katy Scoggin bezoekt haar religieuze vader), Imago (Déni Oumar Pitsaev bezoekt familie in Georgië), Letters to my Dead Parents (Ignacio Agüero bekijkt archiefbeelden van overleden ouders), Liti Liti (Mamadou Khouma Gueye bezoekt haar moeder in Senegal), Memory (Vladlena Sandu kijkt terug op haar jeugd in door oorlog verscheurde Tsjetsjenië; zie trailer hieronder), My Armenian Phantoms (Tamara Stepanyan beschrijft het leven van haar overleden vader), Aqui não entra luz (Karol Maia zoekt contact met moeder over haar werk), Paikar (Dawood Hilmandi bezoekt zijn Afghaanse vader), Palimpsest: The Story of a Name (Mary Stephen onderzoekt waarom ze deze achternaam heeft), Remake (Ross McElwee staat stil bij de dood van zijn zoon), Stories of a Lie (Olia Verriopoulou bezoekt een vriendin die kanker heeft maar niemand vertelt het haar), We Were Left Alone (Adrián Canoura wil zijn vader beter leren kennen), A Scary Movie (Sergio Oksman leert zijn zoon omgaan met angst), El viento y todos los tiempos (Carla Valencia Dávila ziet videofilms van zichzelf terug als ze fietsend een rondreis maakt).
Essay Every Contact Leaves a Trace
Film van Lynne Sachs begint bij haar visitekaartjes. Ze heeft er velen verzameld in haar leven en ze interviewt mensen van wie ze kaartjes kreeg. Welk spoor laten contacten bij jou achter als mens? Lastig te zeggen of deze film de hele 83 minuten blijft boeien maar het is in elk geval een leuk startpunt voor een documentaire. En altijd al meer over schimmels willen weten? Bekijk dan het Litouwse/Franse/Letse filmessay Biodestruktoriai (of lees dit interview over een kunstenares die werkt met schimmels).
Experiment Underground
Lastig kaas te maken waar deze film over gaat op basis van de tekst op de site of de trailer.. Kaori Oda onderzoekt volgens mij de wereld onder de grond naar geschiedenissen, zoals sommige urbexers ook doen op Instagram. Hoe dan ook is het een interessante, avontuurlijke film.
Feelgood Letters From Wolf Street
Het migrantenthema maar dan luchtig? Ja graag! Arjun Talwar uit India woont al tien jaar in Polen en filmt op luchtige toon de straat in Warschau waar hij woont. Hij praat met mensen. Trailer belooft een vriendelijke, lichtvoetige film, vergelijkbaar met de film over een Pools balkon een paar jaar geleden: The Balcony Movie. In elk geval knap dat je rustig kan blijven als een extreemrechtse meute je passeert. Ook vrij luchtig is de satirische documentaire Paperland: The Bureaucrat Observed uit 1979.
Fotografie Love + War
Lynsey Addario is oorlogsfotografe. Natuurlijk een zwaar bestaan, nauwelijks te verenigen met het hebben van een gezin. Toch doet ze het. Chai Vasarhelyi en Jimmy Chin van de bergbeklimfilm Free Solo volgen haar op de voet. Toegankelijke film is aangekocht door National Geographic.
Gaza & Palestina Palestina Comedy Club
Het was te verwachten dat er best wat films zouden zijn over de oorlog in Gaza. Er is genoeg serieus drama over dit onderwerp maar wie even wat anders zoekt, kan terecht bij het portret van een Palestijnse standup-comedy-groep van Alaa Aaliabdallah. Zij gaan op tour door Palestijnse en Israëlische steden. Humor is zo belangrijk in het leven, bewijst deze film maar weer. Maar ook voor deze groep wordt het na 7 oktober 2023 moeilijk. Meer films over dit onderwerp: Gaza’s Twins Come Back to Me, Life is Beautiful, House of Hope, With Hasan in Gaza, en The Clown of Gaza. En over de strijd in Zuid-Libanon gaat Tales of the Wounded Land van Abbas Fahdel.
Gender & seksualiteit Queer as Punk
Queer zijn in Maleisië is wat anders dan bij ons. Maar bang zijn ze niet, de leden van de queer punkband Shh…Diam! Yihwen Chen volgt leadzanger Faris en muzikanten Yon en Yoyo. Tegelijkertijd krijgen we een hoop couleur locale mee van Maleisië. Wil je luchtig? We Are Pat is dan wel iets voor je (over een item van comedyshow Saturday Night Live over een non-binairpersonage). Wil je experimenteler? Dan is Sirens Call de film voor je. Volgens IDFA “een combinatie van documentaire, roadmovie en sciencefiction”. Zie de trailer:
Geschiedenis Diciembre
We denken veel van geschiedenis te weten, maar wie weet bijvoorbeeld nog dat Argentinië eind 2001 te maken had met een grote economische crisis? In vijf weken had het land vijf verschillende presidenten. Een ongetwijfeld pakkende sociale geschiedenis van regisseur Lucas Gallo, met ik gok veel beelden van demonstraties, rellen, politie met knuppels en wanhopige politici. Meer geschiedenis zien we in Do You Love Me (archiefbeelden van Libanon), Dall Polo all’Equatore (archiefbeelden van Italiaanse wereldreiziger begin twintigste eeuw, film is van 1986).
IDFA-eregast: Susana de Sousa Dias 48
Film uit 2009 van eregast Susana de Sousa Dias gaat over de dictatuur van Salazar in Portugal, die 48 jaar duurde. Ze deed dat met foto’s van de politieke gevangenen van toen. We horen ze terugdenken aan die periode. Wie meer wil weten over dit onderwerp, moet ook de film As Armas en O Povo uit 1975 gaan zien (uit de top 10 van De Sousa Dias). Meer Portugese geschiedenis vind je in Susana de Sousa Dias’ films Viagem ao Sol, Natureza morta – Visages d’une dictature en Luz Obscura.
Inheemse volken Endless Cookie
De halfbroers Peter en Seth Scriver wonen in Canada ver van elkaar vandaan: de een in het Shamattawa-reservaat en de ander in Toronto. Reken op veel grappen over cultuurverschillen in deze geanimeerde documentaire. Won al diverse prijzen bij andere documentairefestivals. Meer films over inheemse culturen: Free Leonard Peltier (gevangen inheemse-Amerikaan), Minha terra estrangeira (de Suruí, inheemse stam in Brazilië), Powwow People (powwow van de Ho-Chunk Nation).
Journalistiek Cover Up
Seymour Hersh is misschien wel de beroemdste onderzoeksjournalist ter wereld. Hij is het voorbeeld voor veel studenten journalistiek. Maar het is niet alleen journalistenromantiek natuurlijk, want hij is vaak tegengewerkt door overheden. Daar gaat deze film over. Hij is intussen ver in de tachtig en vertelt aan Laura Poitras (bekend van Citizenfour) zijn verhaal. Vergelijkbaar maar net iets minder statisch is Steal This Story, Please! met een portret van onderzoeksjournaliste Amy Goodman. Meer media zien we in Contre-Pouvoirs (Algerijnse krant); La Maison de la Radio (een dag in het leven van een Frans radiostation van Nicolas Philibert) en My Undesirable Friends – Part 1: Last Air in Moscow (portret van Russische vrouwelijke journalisten door Julia Loktev, 324 minuten!).
Klimaat en milieu Lowland Kids
Wat vertelt het klimaatveranderingsverhaal beter dan mensen die er middenin zitten? Zoals de hoofdrolspelers van deze film, die op het Isle de Jean Charles wonen in Louisiana. Grote bedrijven veranderen de omgeving en stormen hebben steeds meer impact op hun levens. Ongetwijfeld keiharde realiteit, waar je niet altijd vrolijk van wordt. Meer klimaatdrama in Monikondee, over het Surinaamse stukje regenwoud Marowijne en in A Brief History of Chasing Storms, over de tornadocultuur in de VS.
Kolonialisme Amilcar
Net als vorige IDFA’s gaan diverse films over kolonialisme. De film van Miguel Eek gaat over bij ons nauwelijks bekende geschiedenis van de dekolonialisering van Guinee Bissau en Kaapverdië. Amilcar Cabral speelde hierbij een grote rol. Hij schreef ook gedichten. Ook over kolonialisme gaat de film van Gregor Brändli over de kunst die uit Sri Lanka mee naar Zwitserland is genomen: Elephants and Squirrels.
Landbouw Seeds
Een film over landbouw in het zuiden van de VS van zwarte boeren. IDFA: “In 1910 bezat de zwarte gemeenschap in deze regio naar schatting 6,5 miljoen hectare grond. Nu is daar nog slechts een fractie van over. Terwijl witte boeren in de omgeving moeiteloos toegang hebben tot financiering, strijden zwarte boeren tegen discriminatie en armoede. Al improviserend knopen ze de eindjes aan elkaar.” Ook interessant is vermoedelijk Abel (trailer). Wat hebben Sardijnse herders en Palestijnse bedoeïenen gemeen? Ze leven beiden naast een dreigende plek. Ook mooi over het boerenleven is Agatha, over een 90-jarige boerin in Manitoba (Canada), dat doet denken aan Gerlach, de succesdocu van 2023. En dan nog twee interessante films over Tsjechisch platteland: Better Go Mad in the Wild, over tweelingbroers op het Boheemse platteland, en Západ, een puur observerende docu over landbouw.
Lengte exergue – on documenta 14
Ieder jaar zijn er weer documentaires die de grenzen van de lengte oprekken. We hebben al diverse indrukwekkend lange films gehad. Dit jaar grenst de topper bijna aan het onmogelijke: 848 minuten. En het gaat over de opening van documenta, de beroemde kunstbeurs in Kassel. In 14 hoofdstukken van een uur lang (ja, de film duurt 14 uur) volgt regisseur Dimitris Athiridis artistiek directeur Adam Szymczyk en curatoren meer dan twee jaar in de aanloop naar het evenement. In 2017 opende het in zowel Kassel als Athene. Meesterwerk of 14 uur die je niet meer terugkrijgt?
Medisch GEN_
Hoofd vruchtbaarheids- en genderafdeling van Milaans ziekenhuis, Dr. Bini, gaat met pensioen. Typische fly-on-the-wall-docu van Gianluca Matarrese volgt de arts in deze laatste weken. Vermoedelijk warme, leerzame documentaire die prettig is om aan te zien. Volgens IDFA een “portret van een gedreven, onconventionele arts nodigt uit tot reflectie op het doel van geneeskunde en de rol van compassie in de gezondheidszorg.” Er is nog een film van Matarrese te zien: Il quieto vivere, over een familieruzie in Calabrië. En meer ziekenhuis zie je in Notre Corps van Claire Simon.
Mensen Fantasy
De film Fantasy begint voor de verandering van binnenuit. De hoofdpersoon is een gewoon meisje, Louise. De film van Isabel Pagliai begint bij dagboekteksten, fantasieën en monologen. Fictie en realiteit lopen in elkaar over. Klinkt als een prettige, eenvoudige film maar of het echt een hele film boeiend blijft, dan moeten we maar zien. Meer mensen zien we in Cherry Ferry, over filmmaker Midi Z die naar zijn geboorteland Myanmar gaat en daar alleen registreert. En in Plato a Mierda, waarin Toia Bonino en Marcos Joubert het supereentonige gevangenisleven van Marcos registreren.
Muziek It’s Never Over, Jeff Buckley
De schok over de dood van Jeff Buckley in 1997 was enorm, bijna vergelijkbaar als toen Kurt Cobain stierf. Hij was toen ook maar 30 jaar. Nu is dát weer bijna 30 jaar geleden (ja echt) en heeft documentairemaakster Amy Berg eindelijk toegang gekregen tot zijn archief. Verwacht een vlotte en rijk gevulde docu die fans van Buckley zeker niet mogen missen. Meer muziek is te zien in de semi-fictiefilm over Marianne Faithfull (Broken English) en over funk (We Want the Funk!).
Natuur Melt
Nikolaus Geyrhalter – vaste klant bij IDFA – heeft al een paar interessante films over de omgang van de mens met de natuur gemaakt (denk aan Erde uit 2019). Ook deze over sneeuw en ijs en hoe mensen ermee omgaan, staat hoog op mijn lijstje. Ook over natuur gaat de film The Man Who Plants the Baobabs over een baobab-planter in Burkina Faso, van Michel K. Zongo; Weeping Rocks, over een entomoloog in Californië, en Le Chants de Forêts over de Vogezen van Vincent Munier, waarschijnlijk een erg mooie film om te zien.
Oorlog in Oekraïne 2000 Meters to Andriivka
Rondom Andriivka is heel fel strijd geleverd en dat zien we terug in deze film van Mstyslav Chernov (van 20 Days in Mariupol). Een strijd over drie kilometer, waar maanden over werd gedaan. Niet voor de ‘faint of heart’ vermoedelijk, maar meer oorlog dan in deze documentaire wordt het niet. Meer Oekraïne in Militrantopos, over de impact van de oorlog op mensenlevens; Silent Flood van Dmytro Sukholytkyy-Sobchuk gaat over over hoe levens van soldaten en boeren met elkaar kruisen bij de Dnjestr; in Time to the Target zien we hoe men in het westen in Lviv de oorlog ervaart (film van Vitaly Mansky, die er geboren is); en in Timestamp zien we hoe filmmaker Kateryna Gonorstai dwars door het land reisde en observeert hoe de oorlog in de levens van schoolklassen kruipt.
Psychologie Woestijn van de werkelijkheid
Wat is een psychose en hoe is het om dat te ervaren? Luuk Bouwman (bekend van Gerlach) doet hier een poging. IDFA legt uit wat je kunt verwachten: “De ontwapenende en emotionele interviews (…) worden afgewisseld met geënsceneerde beelden die een weerspiegeling zijn van ervaringen van de geïnterviewden.” Helaas geen trailer te vinden.
Steden Sotto le Nuvole
Napels ligt vlak onder de Vesuvius. Alsof dat niet genoeg is, heeft de stad ook te maken met de I Campi Flegrei, een caldera in de baai van Napels. De bekende regisseur Gianfranco Rossi duikt in de Napolitaanse krochten om hier meer te weten over te komen. Rossi (bekend van Fire at Sea, 2016) maakt hiermee vermoedelijk een visueel aantrekkelijke film (deels zwartwit) over ondergronds Napels. Voor de liefhebbers van vulkanisme en deze bijzondere stad.
Theater Bobò
Regisseur Pippo Delbono kwam ooit in een psychiatrische instelling Bobò tegen. Hij was doof en analfabeet en aan zijn lot overgelaten. Hij nam hem op in zijn moderne theatergroep. Bleek een gouden greep. Ongetwijfeld hartverwarmende film over relaties tussen mensen én de intussen bijna vergeten kunst van het theater. Meer theater zie je in Outliving Shakespeare van Inna Sahakyan, over Shakespeare in een Armeens verzorgingstehuis.
Vluchtelingen Eyes of the Machine
Een Oeigoerse vluchtte in 2019 uit China. Ze vertelde daarna over interneringskampen in Oost-Turkestan (Xinjiang) waar de Oeigoeren wonen. Haar echtgenoot is sindsdien spoorloos. Triest en wrang verhaal. Meer films over vluchtelingen: A Fox under a Pink Moon (Iraanse beeldhouwer heeft gewelddadige man en probeert land te ontvluchten, film werd stiekem met haar mobiel gemaakt) en True North, over de moeizame integratie van Haïtianen en Caribische mensen in Canada.
Vrouwen And She Didn’t Die
Film over verzetsstrijder tijdens de Apartheid: Lauretta Ngcobo, die naar Londen vluchtte. Filmmaker is haar dochter: Kethiwe Ngcobo. We zien homevideo’s, archiefmateriaal, interviews, boekfragmenten en nagespeelde scènes. Meer films over inspirerende vrouwen: 32 Meters (vrouw in Turkse dorpsgemeenschap), All My Sisters (zussen die opgroeien in Iran), Cutting Through Rocks (een vrouwelijk raadslid in Iran), Flana (een zoektocht naar een jeugdvriendin in Irak), Rio Turbio (een ode aan het zware leven van ‘kolenvrouwen’ in Patagonië), Truck Mama (vrouwelijke vrachtwagenchauffeur in Kenia), The Woman who Poked the Leopard (activist Stella Nyanzi komt op voor vrouwenrechten in Oeganda).
Werk Nomad Spirit
In Andariega blijkt hoe moeilijk het is om seizoensarbeider te zijn. Raúl Soto Rodríguez volgt María ‘Chena’ Benítez. Ze werkt op koffieplantages, in de visteelt en als houtbewerker. Een zwaar leven, maar dit portret – dat vertelt hoe zwaar seizoensarbeiders het hebben – maakt vermoedelijk wel iets goed.
International Documentary Festival Amsterdam 13-23 november Programma IDFA 2025 in 10 vragen en antwoorden
door Bob van der Sterre
Het is koud en regenachtig en dat betekent: IDFA staat weer voor de deur! Voor de twaalfde keer verslaat InDeBioscoop het grootste documentairefestival ter wereld met uitgebreide analyses en artikelen. Hieronder vind je alvast belangrijke info over locaties, programma, kaartverkoop, specials, eregast, verslagen en FAQ’s.
Wanneer is IDFA (International Documentary Festival Amsterdam)?
IDFA is van 13 tot en met 23 november.
Waar is IDFA?
– Artis Planetarium
– De Balie
– Bijlmerbios
– Cinema The Pulse
– Cinema de Vlugt
– Het documentaire paviljoen
– Eye filmmuseum
– Het Ketelhuis
– Koninklijk theater Carré
– Koninklijk theater Tuschinski
– Kriterion
– Pathé City
– Pathé Noord
– Podium Mozaïek
– Rialto De Pijp
– VU Rialto
Lees alle details over de locaties op de website van IDFA en bekijk hoe toegankelijk ze zijn. Bekijk de kaart op Google Maps.
– Best of Fests: Prijswinnende documentaires uit de hele wereld
– Luminous: Gevarieerde documentaires in allerlei genres
– Frontlight: Journalistieke ‘urgente’ films over thema’s van vandaag de dag
– Retrospective: Susana de Sousa Dias
– Signed: Filmmakers met unieke eigen stem
– Paradocs: Experimentele films
– Dead Angle Institutions: Wat er buiten ons blikveld plaatsvindt: dit jaar instituties
Dat is Susana de Sousa Dias. Ze staat volgens IDFA bekend om staat bekend om “haar radicale, poëtische benadering van archiefmateriaal: films die dictatuur, koloniale erfenissen en de kwetsbare lagen van collectief geheugen blootleggen.”
Bekijk de films van haar retrospectief en de door haar gekozen Top 10.
Wat gaat InDeBioscoop doen aan IDFA?
Dit is wat we willen gaan doen:
– Deze FAQ (die is dus al afgevinkt)
– Een tiplijst van 33 films met 1 aanrader per genre
– Persoonlijke bijdragen van redacteuren Jochum de Graaf en Bob van der Sterre
Als er iets hét documentaire-thema is van de laatste tijd, is het wel geschiedenis. Persoonlijke geschiedenissen, wereldgeschiedenissen, vaak met een oorlog als thema, doen het goed in de films. En archiefbeelden zijn populair. Drie films over geschiedenis besluiten onze verslaggeving over IDFA 2024.
The Propagandist – De filmtsaar van de Nederlandse cinema in de Tweede Wereldoorlog Jan Teunissen was een Nederlandse regisseur in de jaren dertig. Zijn grote film over Willem van Oranje flopt en hij komt op een zijspoor. De Duitsers vallen Nederland binnen. Teunissen denkt: dit biedt kansen voor mijn droom om grote Nederlandse films te maken.
Teunissen klimt zich via de NSB op tot ‘filmtsaar’ in de oorlogsperiode. ‘Herr Präsident, zo begroeten ze je dan.’ Ontmoet mensen als Mussert, Goebbels. Bepaalt mede wat er gemaakt wordt. Een kleine kliek NSB-filmmakers probeert ondertussen hun films te maken, waaronder een racistische tekenfilmversie van Reinaard de Vos, en een paar vreselijke komedies. Teunissens droom van het maken van grote Nederlandse films valt al snel in duigen want ze mogen alleen maar propaganda maken.
Wanneer zal je beseffen dat je een vreselijke carrièrekeuze hebt gemaakt? Teunissen ziet het allemaal niet zo moeilijk. ‘We hadden toch gecapituleerd?’ En hij bagatelliseert zijn eigen rol. ‘Ik heb altijd iedereen geholpen.’ Wat hij ook vaak zegt: ‘Ik wilde de Nederlandse film van de grond krijgen.’ Toch wordt het wrang als zijn zoon en stiefzoon – beiden overtuigd nazi geworden – overlijden aan het front als Duits soldaat. En zijn eigen vrouw overlijdt van de stress hiervan.
De film van Luuk Bouwman (maakte ook het veelgeprezen Gerlach, vorig jaar te zien) is een portret van een groep filmers die pragmatisme boven moraal stelde. Een prima film, boordevol allerlei boeiende weetjes, zoals dat in de hongerwinter propagandafilms werden gebruikt om vuur mee aan te maken. The Propagandist profiteert van opgenomen interviews met betrokkenen, waaronder Teunissen, maar ook met andere NSB-filmers; Bob Kommer, een later grote tv-producent die zijn verleden verzweeg; en Reinier Meijer, de enige die wel erkent dat zijn daden niet zo positief waren.
Het werk van de Nederlandse filmers in de Tweede Wereldoorlog is altijd een blinde vlek geweest bij historici maar deze boeiende film zet dat recht.
Trains – Archiefbeelden als intense ervaring
Treinen hebben vaak – vooral in het eerste deel van de twintigste eeuw – een aparte rol gehad. Een veelgebruikt symbool in films voor afscheid. Een laatste kus. Mensen die geliefden uitzwaaien. Een mooie tocht maken en genieten van het uitzicht. En een cynische rol als onderdeel van oorlogen.
Trains legt beide beelden vast. Begint bij het bouwen van locomotieven en vrolijk zwaaiende reizigers begin twintigste eeuw. Op gegeven moment verandert dat in een cynisch verhaal over de twee wereldoorlogen. Eerst de soldaten die massaal naar het front gaan van de Eerste Wereldoorlog. Bommen laden op treinen. Keren zwaargewond terug en krijgen protheses. De pauze van het interbellum waarbij een orkest in de trein optreedt, mensen kaarten en drinken. Dan komt de Tweede Wereldoorlog. Begint onschuldig met een soldaten die tandenpoetsen naast het spoor. Het wordt ronduit ijzingwekkend met treinen vol lijken. Of de voormalige concentratiekampbewoners die lunchen langs het spoor in hun gestreepte kleding. Het Rode Leger dat van de trein een communistisch symbool maakt, gadegeslagen door westerse soldaten.
Na de oorlog wordt het onvermijdelijk optimistischer, met de herbouw van stations, treinen met obers en posttreinen. Stations met nieuwe klapbordjessystemen. Mensen die slapen op banken. Mooiste beeld: de man die op lege bagagekarretjes staat en zo door het station rijdt.
Trains blinkt uit in de montage. Het heeft de montage van een speelfilm – ook al zijn de beelden natuurlijk van allemaal verschillende makers. Erg ingenieus is de montage van een bioscoopwagon, naar beelden van Charlie Chaplin als ’the tramp’, daarna als zichzelf zwaaiend naar mensen, daarna zien we Hitler zwaaien naar mensen (door Chaplin bespot in The Great Dictator). Duitse legerleiders die zich vervelen in de trein – nét als we net de jodentransporten hebben gezien. Vliegtuigen die de treinen beschieten. Vervolgens een route langs karkassen van uitgebrande treinen, kapotte steden, kapotte stations, neergehaalde vliegtuigen. De film is verrassend kort met 80 minuten.
Trains is een intense ervaring en dat wordt geholpen door de prachtige kwaliteit van de beelden en het geluid. Veel tijd zat volgens de Volkskrant in het restaureren en digitaliseren van de film. Vooral dankzij die intensiteit won de Poolse film van Maciej J. Drygas denk ik vooral de prijs voor beste documentaire bij IDFA. Zelf kan ik wel een paar andere films bedenken die ik iets vernieuwender vond.
Light Memories – Een mysterieuze grootvader
Dat geschiedenis ook persoonlijk kan zijn, bewijst de Ecuadoraanse film Light memories. De maker (regisseur Misha Valleja Prut) komt op een spoor van zijn mysterieuze (en haast doodgezwegen) grootvader. Zijn oom vindt camera’s met oude foto’s in het huis van zijn vader, dus Misha’s grootvader.
Misha gaat op onderzoek uit naar zijn grootvader. Eerst bekijkt hij de gevonden foto’s en dia’s. Vraagt aan zijn oma waarom haar man hen had verlaten en hun kinderen niet geaccepteerd (vier zonen, waaronder zijn vader). Daarna bespreekt hij hetzelfde met zijn ooms en vader.
Echt ver komt hij er niet mee. Er blijft weinig bekend over de grootvader of de gevonden foto’s. Het verhaal verandert halverwege van perspectief: het gaat om ‘mamita Luz’ die tijdens de film 90 wordt. Ze is dementerend maar herinnert zich nog wel een en ander en praat erover met Misha. Moeder en zoons overleefden door babytruitjes te breien en verkopen op de markt. Af en toe dicht ze ook: ‘Ouders kijken naar hun kinderen als het licht van de sterren.’ En: ‘Alleen stilte slaapt eeuwig.’
Misha filosofeert: ‘De heldendom van moeder is óók de afwezigheid van een vader.’ Hij ziet een patroon: hijzelf en zijn eigen moeder (en dus ook vader) hadden ook niet echt een vader. In een ontroerend gesprek bespreekt hij dat met zijn vader. ‘We leefden gescheiden vanaf mijn vijfde, je bent afwezig in de meeste herinneringen.’ Zijn vader antwoordt: ‘Ik dronk veel, elke dag. Ik vergat veel dingen aandacht te geven.’ ‘Is het niet toevallig dat we het allemaal zonder vaders moesten doen?’ ‘Het is een patroon. Nu moeten we het verhaal veranderen.’
Erg persoonlijk – een luchtige, tragikomische familiefilm. Een van de golf egodocumenten die de laatste jaren op IDFA te zien was, wat vermoedelijk wel iets met de coronacrisis te maken heeft.
Hoe moet het nu verder met Palestina? IDFA 2023 begon met een rel rond een Palestijns protest tijdens de openingsavond. IDFA zou niet inclusief en divers genoeg zijn en zich niet duidelijk genoeg willen uitspreken over het leed in Gaza. In reactie werden dit jaar met alle betrokkenen en criticasters bijeenkomsten en conferenties belegd, wat onder meer leidde tot een wat diffuse festivalcampagne en een speciale ‘pathway’: een wegwijzer met films die ‘een kans bieden om verder te kijken dan het hier en nu en de kwestie Palestina vanuit verschillende invalshoeken en met een bredere blik te verkennen’.
Opvallend in die pathway is dat er maar één film over de Israëlische kant van het conflict tussen zit: Rule of Stone. Jammer dat Ministers of Chaos niet te zien was, die zat in het Docs for Sale-programma. De film portretteert de extreemrechtse ministers Itamar Ben Gvir en Bezalel Smotrich, die op sleutelposities (Binnenlandse Veiligheid en Financiën) in het kabinet Netanyahu zitten. Zij houden Netanyahu in een politieke houdgreep en vormen de motor achter de genocide in Gaza, vanuit de ideologie van een Groot Israël.
Rule of Stone Rule of Stone laat zien dat het Israëlisch-Palestijnse conflict vooral ook een cultuuroorlog is. Na de annexatie van Oost-Jeruzalem in 1967 veranderde in hoog tempo het stadsaanzicht. Rond het oude Palestijnse deel werden Joodse wijken uit de grond gestampt met een architectuur gekenmerkt door het gebruik van de Jerusalem Stone, verzamelnaam voor verschillende soorten kalksteen waarmee al sinds de oudheid gebouwd wordt.
De Engels-Israëlische Danae Elon laat de ‘wrede en prachtige illusie’ achter de stenen zien. Het is een fraaie architectuurgeschiedenis met archiefbeelden uit de Britse mandaatperiode en interviews met architecten als Moshe Safdie die het moderne Jeruzalem in hoge mate vormgaven. Tegelijkertijd is het ook een aanklacht tegen de Israëlische bezettingspolitiek. Er werd een quotum voor het maximale aantal Palestijnen in Jeruzalem vastgesteld. Bouwvergunningen werden hen onthouden. Ze werden voor de keuze gesteld óf zelf het huis af te breken óf vernietiging door de Israëli’s waarvoor ze de rekening gepresenteerd krijgen.
Palestijnen zijn wel bij de bouw betrokken, ze beitelen de Jerusalem Stones stuk voor stuk met de hand. De architecten zitten nogal in de maag met de vragen die Elon stelt; in hun contacten met bouwvakkers is het ‘don’t mention the nakba’ (Al Nakba is een term die in het Arabisch ‘ramp’ betekent. Het verwijst naar de aanloop en de gevolgen van de eerste Arabisch-Israëlische oorlog in 1948 waarin de Joden hun lang gekoesterde droom van een eigen staat realiseren, red.). Er is wel een besef van morele verantwoordelijkheid, maar over het algemeen overheerst toch het standpunt dat de politiek bepaalt waar er gebouwd wordt en de architecten bepalen hoe er gebouwd wordt.
The Flowers Stand Silently, Witnessing Documentairemaker Theo Panagopoulos, een Griek met Palestijnse roots, wonend en werkend in Schotland, ontdekte twee ‘stomme’ 16mm-kleurenfims gemaakt door een Schotse missionaris die de bloemenpracht in het Heilige Land in de jaren dertig en veertig had vastgelegd. Het was toen nog een idyllisch landschap, glooiende heuvels en weidse velden, in- en uitzoomend op de veelkleurige bloemenpracht. Op de achtergrond zie je af en toe Arabische Palestijnen. Het staat er allemaal goed bij.
Het was voor Panagopoulos aanleiding om wat filosofische teksten in beeld te schrijven over de gruwelen die er zich tegenwoordig afspelen. Teksten die je met een beetje fantasie ook zelf kunt verzinnen.
Er zijn dit IDFA betere films te zien dan deze tot Beste Korte Documentaire uitgeroepen film, zie hieronder.
The 1957 Transcripts Er is vanzelfsprekend genoeg van de ellende die de Palestijnen is en wordt aangedaan, te zien. The 1957 Transcripts documenteert de verschrikkelijke tragedie van de massamoord op de inwoners van het Palestijnse dorpje Kafr Qasim. Oktober 1956 werden 49 mannen, vrouwen en kinderen in koelen bloede vermoord, omdat ze terugkomend van hun werk op het land niet wisten dat de avondklok met een uur vervroegd was.
Met getuigenissen van nabestaanden, historici en de Israëlische journalist die de slachtpartij na drie dagen in de publiciteit bracht, ontstaat een scherp beeld van de achtergrond, uitvoering en gevolgen van de zeer ingrijpende gebeurtenis. De rechtszaak, een jaar later in 1957, wordt op basis van recent vrijgekomen transcripties door middel van re-enactment nagespeeld. Schokkend om het ‘bevel-is-bevel’-verweer van de soldaten te horen en te ervaren dat er destijds een plan voor etnische zuivering meespeelde.
Eyes of Gaza Van Eyes of Gaza wordt je ook niet echt vrolijk. De Syrische regisseur Mahmoud Atassi volgde van afstand gedurende een half jaar drie Palestijnse journalisten die met de moed der wanhoop onder helse omstandigheden hun werk vanaf de frontlinie in Noord-Gaza doen. De mannen zijn verantwoordelijk voor de beelden die we ook op het Journaal te zien krijgen. De huilende kinderen die in ziekenhuizen om hun moeders vragen. Baby’s die onder het puin uit worden gehaald. De run op vliegtuigen en vrachtwagens die de schaarse hulpgoederen droppen.
Mooi kun je de film niet noemen, het zijn overheersend sombere beelden. Het grijs van de kapotgebombardeerde huizen en gebouwen, de overstelpende hoeveelheid puin en het donkerblauw van de kogelvrije persvesten.
Abdaqader, Mahmoud en Mohammed slapen zelf ook in barre omstandigheden onder opgevouwen lakens, weinig voedsel binnen bereik, worstelend met internetverbinding en constant het gevaar dat ze in de vuurlinie terecht komen. Gevraagd naar hun motivatie zeggen ze het ijzersterke en o zo ware cliché: ‘We zijn de vierde macht. Journalistiek is het wapen tegen onrecht’.
Would You Have Sex with an Arab? De Zwitserse documentairemaker Yolande Zauberman laat in haar documentaires een bijzondere kant van de Israëlische samenleving zien. In Would You Have Sex with an Arab? stelt ze de vraag keer op keer aan met name jongeren, Israëls en Palestijns. Het uitgaanspubliek in Tel Aviv reageert soms balorig: ‘ja graag’ en ‘ben je gek geworden?’
Een enkele keer vertelt een Palestijns-Israëlisch stel over hun mooie maar veelal hopeloze liefde voor elkaar. En in de vriendenkring en bij familie roept het vaak afkerende reacties op. Vooral in de Palestijnse gemeenschap is het een grens die je niet over kunt en mag gaan. Het zijn ook gescheiden werelden die vijandig tegenover elkaar staan, niet of nauwelijks contact hebben. Opvallende opmerking in een gesprek met Palestijnse jongeren dat het Israëlische bezettingsleger weliswaar grote verwoestingen aanricht maar dat het in tegenstelling tot andere veroveraars geen verkrachtingen pleegt.
The Belle from Gaza The Belle from Gaza kent een zeer bijzondere openingsscène waarin een oudere Arabische trans vertelt over haar gepassioneerde verhouding met een Joodse rabbijn. In de docu onderneemt Zauberman een zoektocht naar de mysterieuze Belle . Ze werd op het spoor gezet door een oude foto van een beeldschone transvrouw waarover het verhaal ging dat ze vanuit Gaza helemaal naar Tel Aviv gelopen zou zijn om een geslachtsveranderingsoperatie te ondergaan.
Homoseksualiteit en zeker transgenders zijn in Palestijnse gebieden absoluut taboe, in het meer liberale Tel Aviv vinden ze emplooi als sekswerkers. De vrouwen in Hatnufa Street vertellen openhartig over hun gevoelens, hun verwachtingen, ervaringen, hun angsten.
In een interview stelde Zauberman dat als het vrede zou worden de transen nog wel eens een belangrijke rol zouden kunnen spelen, omdat ze beide kanten zo goed kennen. Als…
Route 181, Fragments of a Journey in Palestine-Israel Zomer 2002 maken de Palestijnse Michel Khleifi en de Israëlische Eyal Sivan een reis van twee maanden door hun geboorteland. Het gaat van diep Zuid, toen nog de Negev-woestijn, via Centrum naar het uiterste Noord, de grens met Libanon. Een reis langs de ‘groene’ lijn op de kaart voor in de auto waarop een Israëlisch en een Palestijns gebied is aangegeven. zoals vastgelegd in Resolutie 181 die in 1947 door de VN werd aangenomen.
Route 181, Fragments of a Journey in Palestine-Israel is te zien als een ‘oral history’, een breed geschakeerd palet van de mensen in dat eeuwenlang omstreden gebied. We ontmoeten de bejaarde zionist die al in de jaren dertig naar het Beloofde Land kwam en geen tegenspraak duldt in zijn standpunt dat de Joden het volste recht op het land hebben. Een Joods-Israëlische vrouw, die in een winkel werkt die vroeger een Arabische eigenaar had, betreurt dat bij de kolonisatie van het gebied de Arabische huizen niet vernietigd zijn. Ze zou graag, doelend op de Palestijnse bevolking, ‘die kanker’ verwijderd zien.
Midden in het land komen we een groep Amerikaanse christenen uit Texas tegen die helpen met het bomen planten. In een opvangcentrum krijgt een zojuist gearriveerde groep Ethiopische Joden een eerste integratieles. Ze kijken apathisch om zich heen, verstaan nauwelijks Hebreeuws.
Jonge Israëlische dienstplichtige soldaten op patrouille door een stille Palestijnse stad vertellen welke boeken ze lezen in de uren wanneer ze niks te doen hebben. Het Proces van Kafka, filosofische boeken van Levinas, Buber, Maimonides.
We passeren menig roadblock midden in het land, waar Israëlische blagen in uniform Palestijnen afblaffen die om in Israël te kunnen werken lopend de grens over moeten. Een paar Palestijnse jongens bewaken de weg naar een bruiloft, het is eigenlijk illegaal maar wordt oogluikend toegestaan. Andere Palestijnse jongeren wonen hun hele leven al in de staat Israël, hebben een goede opleiding genoten, voelen zich vooral Arabische Israëliërs.
Het opvallende is dat bijna niemand aan de Palestijnse kant racistische uitspraken doet en haat uitspreekt. Oudere Palestijnen halen herinneringen op aan de tijd dat ze vreedzaam met joden, christenen en moslims samenleefden. Maar er zijn ook Marokkaanse Joden die spijt lijken te hebben van hun emigratie naar Israël. Die constateren dat het leven als Jood in een Arabisch land een stuk aangenamer was dan nu als Jood in een vijandige Arabische wereld.
Uiteraard komt in de gesprekken ook de oplossing van VN-resolutie 181 aan de orde, grofweg de ‘2 staten-oplossing’, maar er is vrijwel niemand die dat als realistisch ziet. In essentie is er al die jaren niet veel veranderd. In 2003 was het al een apartheidsland en met de genocide in Gaza is het conflict alleen maar scherper verdiept. Vrede is verder weg dan ooit.
Route 181 is met 84 fragmenten in vier en een half uur een forse zit maar levert uiterst fascinerende context voor het Israëlisch-Palestijnse conflict.
No Other Land Dertien jaar geleden won Five Broken Cameras de IDFA-publieksaward. Het was het verhaal van de Palestijnse cameraman die met vijf camera’s met evenzovele invalshoeken zijn verhaal vertelde. Het verhaal van zijn dorp Bil’in op de door Israël bezette Westbank dat langzaam maar zeker wordt ingesloten door de nederzettingen van Joodse kolonisten, ondersteund door het Israëlitische leger. Het was een verpletterende documentaire die ook op het Sundance-festival in de prijzen viel.
No Other Land, volgens IDFA-directeur Orwa Nyrabia de meest belangrijke film van het festival, won dit jaar de IDFA NPO Doc Audience Award. Deze film vertelt in feite het zelfde verhaal. De Palestijnse burgerjournalist Basel Adra documenteert hoe sinds 2019 langzaam maar zeker Masafer Yatta, een gemeenschap van zo’n twintig dorpjes in het zuiden van de Westelijke Jordaanoever, door het Israëlische leger wordt gesloopt. Het Israëlische hooggerechtshof heeft bepaald dat het een militair oefenterrein moet worden.
Om de zoveel tijd rijden tanks en bulldozers het gebied binnen, vernietigen de huizen alsof het bordkarton is en verdrijven de oorspronkelijke bewoners. Protesteren heeft geen zin, de Israëlische militair die de leiding over de operatie heeft, laat ze een vernietigingsbevel zien. Maar de bewoners gaan meteen herbouwen. ‘We have no other land’, zegt een vrouw. Maar de reactie van de Israëli’s is spijkerhard, ze pakken gewelddadig het bouwmateriaal af.
Basel komt door zijn publicaties op social media bij Israël op de radar te staan. Hij komt ook in contact met de jonge Israëlische journalist Yuval Abraham en besluiten om samen op te trekken. Yuval is in eerste instantie nog optimistisch, gelooft nog in verandering. Maar hij wordt ook snel geconfronteerd met de agressie van landgenoten. Wanneer hij de vernietiging van een dorp filmt, pakt op zijn beurt een kolonist zijn telefoon en filmt Yuval. ‘Dit is een Jood die de Palestijnen helpt,’ roept hij en ‘Je staat nu op Facebook, mensen zullen je herkennen.’
Het wordt nog angstaanjagender als een Israëlische kolonist zich met een ontruiming gaat bemoeien en een protesterende Palestijn neerschiet. De vriendschap tussen Yuval en Basel houdt stand en de film gaat de hele wereld over.
Man Number 4
Maar het meest onder de indruk was ik van Man Number 4. Een korte film over een geblurde foto die langzaam scherper wordt. De foto is gemaakt op 12 december 2023 om 21:33 uur in Beith Lahiya, Noord-Gaza door de Israëlische journalist Nir Dvori en ging vervolgens viraal. Filmmaker Miranda Pennell ontleedt de foto stukje bij beetje door telkens in te zoomen op een deel.
Op de achtergrond zien we verlaten, deels kapotgeschoten gebouwen met een grote puinbak. Daarvoor een Israëlische legereenheid die zich rond een gevechtswagen verzamelt. Een aantal militairen houdt vanaf een paar meter een groep van een paar honderd Gazanen onder schot. Mannen zittend in het zand, voorovergebogen dicht op elkaar gepakt. Maar de meeste aandacht wordt getrokken door de voorgrond, vijf mannen op een rij, deels ontbloot bovenlijf, de handen op de rug gebonden, naast hen een witte doos. Een Israëlische militair filmt of fotografeert ze met een grote camera op statief.
De commentaarstem meldt de nodige details. In de witte doos zitten tie-wraps. De man vierde van links is dr. Khalid Hamoda, chirurg. De aftiteling vermeldt zijn lot: een paar weken voor de foto ontvoerd door de Israëli’s, vrouw en jonge dochter bij een Israëlische luchtaanval omgekomen. Een paar weken na de foto is hij vrijgelaten, sindsdien heeft niemand meer van hem vernomen.
De commentaarstem vraagt zich af waar de fotograaf, de producer van het tv-kanaal waar de foto werd vertoond, de belichtingsman, al die mensen die in veilige omstandigheden naar het beeld op Facebook, Instagram en andere social media kijken, aan denken. We horen Mozart, het Requiem in D Minor, Introitus. Stof tot nadenken voor een veelvoud van de tien minuten die de film duurt.
IDFA 2024 biedt zware kost maar ook experiment. Hieronder een paar voorbeelden waar de creatieve weirdness of auteurschap een belangrijk rol spelen.
Architecton – Waar komen de lelijke gebouwen vandaan? Het regent stenen. We zien ze slow motion vallen, ze veranderen in een soort zee met golven van steen. Ook bijzonder: stenen die dansen als ze gespoeld worden.
‘Waarom worden er zoveel lelijke gebouwen gemaakt die maar 40 jaar meegaan, als we al eeuwen weten hoe we mooie gebouwen moeten bouwen?’, vraagt Victor Kossakovsky eventjes terloops aan de architect Michele De Lucchi, die een klein beetje de protagonist is van de film. De Lucchi zorgt met twee bouwers voor een menselijke noot. Ze leggen – tussen het cinematografische geweld door – een cirkel van steen aan in zijn tuin. Een mythische cirkel waar mensen niet zijn toegestaan.
Het is een moeilijke vraag. Beton is de aartsvijand, suggereren ze samen in een best bizarre epiloog (ik geloof niet dat ik Kossakovsky ooit eerder in zijn eigen film heb gezien, en zeker met de robotgrasmaaiers die het een hilarisch effect geven).
Ik denk niet dat de kijker van Architecton het van de inhoud moet hebben (films als statements vindt Kossakovsky sowieso een misverstand, bekijk zijn masterclass uit 2012). Het gaat zoals altijd bij Kossakovsky eerst om de film zelf. En de beelden die de film maken. De film observeert gesloopte steden (aardbeving en oorlog); stenen van wieg (explosies in rotsen) tot graf (dumpplek rotzooi aardbeving); en Romeinse restanten, waarvan bogen en pilaren na al die eeuwen nog overeind staan. Het is het contrast dat de film een bepaalde drive geeft.
Architecton past in de stijl en toon van de laatste ‘grote’ films: Vivan los Antipodos! en Aquarela en zal de liefhebber van het werk van Kossakovsky niet teleurstellen. Hij heeft ook een sterk team om zich heen. De componist (Evgueni Galperine) en cinematograaf (Ben Bernhard) dragen bijvoorbeeld ook een groot deel bij aan de film.
REAL – Depressieve influencers en gelukkige VR-alter ego’s Wat betekent online leven voor mensen? ‘We zijn de meest vrije generatie ooit, we hebben keuzes.’
Deze film van regisseur Adele Tulli maakt het zich niet te makkelijk door over dit – toch een beetje uitgekauwde – thema een essay te vertellen. Het is eerder een reeks van contextloze, stilistische verhalen, verteld met interessante beeldperspectieven. Neem de volgende reeks beelden:
Een jaguar met roze letters. Een fisheye-beeld van rollende kabels. Animatie van mensen die een relatie hebben in virtual reality. Mensen met lichtgevende koptelefoons die luisteren naar een speech. Beelden vanuit een robotstofzuiger, terwijl een vrouw een digitaal masker op heeft. Beelden vanuit de onderkant van Google Earth van Venetië. Fisheye-beelden van een scooter die ondersteboven door een stad rijdt. Een Chinees stadje genaamd Smart Village waar alles ‘smart’ is en robots je koffie serveren. Een vrouw die streamt op OnlyFans en ook gitaar speelt. Influencers die via hun video’s vertellen over depressies, want een leuk en blij gezicht online zegt niets over emoties. Een relaas van een jongen die van zijn gameverslaving probeert af te komen. Een maaltijdbezorger die zichzelf streamt. Onderwaterbeelden. Beelden uit de ruimte. Enzovoort.
Ik had eigenlijk een pratende, moraliserende documentaire verwacht. Maar deze film heeft iets veel beters: een soms verbijsterende fantasierijke filmbeeldtaal (van Clarissa Cappellani en Francesca Zonars). Met drones, fisheye-lenzen, groothoekcamera’s, animaties en andere fantasierijke opnamen. En ook prima passende muziek (Andrea Koch) die de hoofdstukjes ‘aan elkaar soldeert’. En een montage met een eigen ritme.
De film is met zijn eigenzinnige montage en focus op stijl een mengeling van kunst en essayachtig verhaal, herinnerend aan films als Koyaanisqatsi. Misschien los zand en plotloos voor de een, maar bij ondergetekende gaat het erin als koek.
Real – 90 minuten stress aan de frontlijn
Een frontlijn. Je hoort dat in het nieuws en je denkt aan de Eerste Wereldoorlog, waar ze netjes tegenover elkaar lagen en aan het schieten waren. Op zich is die gedachte niet eens zo raar, blijkt uit Real. Want er zijn inderdaad loopgraven. En de granaten blijven om je heen exploderen.
Het verhaal van deze film (die stomtoevallig ook Real heet) is dat een pantserwagen kapot is en een team vastzit in een loopgraaf, die Marseille wordt genoemd. Het probleem is dat twee kleine eenheden bij (codenaam) Real geïsoleerd zijn geraakt en dringend wapens en mannen nodig hebben.
De film is vooral bijzonder omdat de maker, Oleh Sentsov, zélf de film maakte terwijl hij aan het front de logistiek probeerde te coördineren. Hij – regisseur van beroep – werd gearresteerd bij de Russische inval van de Krim en kwam na een gevangenenruil weer in Oekraïne terecht. En ging het leger in.
Als ‘Grund’ probeert Sentsov hier orde in de logistieke chaos te krijgen. Vooral om wapens en mannen op de juiste plek te krijgen. En filmt ondertussen de hele tijd met een camera op zijn helm.
Er gebeurt niet veel – soms komt er een inslag dichtbij – maar de stress is absoluut voelbaar. De dialogen zijn feitelijk maar herbergen drama. Zo voelt een frontlijn. De absurditeit van oorlog. Deze mannen kunnen deze dag sterven.
My Sextortion Diary – Je laptop én privacy gestolen
Regisseur Patricia Franquesa spreekt af in een café. Daar wordt haar laptop gestolen. De meeting mist ze al omdat ze naar de politie moet en dan blijkt de dader haar te willen afpersen. Geld of je naaktfoto’s gaan naar al je bekenden. Dat is schrikken natuurlijk.
Het rare is daarmee ook dat er ineens een documentaire-onderwerp in haar schoot geworpen wordt. Ze gaat dingen uitzoeken over ‘sextortion’ en bewaart elke mail, elke aangifte en dat zien we allemaal langskomen. De hacker dreigt met een massamailing en de foto’s te sturen naar iedereen die ze kent.
Je bent dus getuige van het hele proces, van A tot Z, in een onderhoudend verslag. Een verschrikkelijk verhaal dat ook vele anderen hebben meegemaakt. Je ziet haar een e-mail schrijven om haar contacten te waarschuwen dat haar account gehackt is en ze misschien rare foto’s kunnen ontvangen. Ondertussen gaat ze naar het filmfestival in Locarno om daar haar film te promoten. En dan vliegt er weer een chat door het beeld. Het is bijna of je een film kijkt via dingen die op haar mobiel afspelen – telefoongesprekken, chats, foto’s, to-dolijsten etc. Het moderne communiceren.
Opvallend dat de film geen groot beeld gebruikt, maar rechtopstaand telefoonbeeld en dat als twee of drie splitscreens door elkaar mixt. Het hele beeld wordt alleen voor de mails van de hacker gebruikt. Zo komt de absurde smiley van de hacker reusachtig in beeld. Een slim contrast.
Het is sowieso een manier van verhaal vertellen die ik zelf nog niet zo vaak heb gezien. Dat het weleens vaker gebeurt, bewijst de film Chronicles of the Absurd bij deze IDFA, die min of meer dezelfde techniek toepast. Hoe dan ook, mooi staaltje cinematografische revanche.
My Homeland – Migrantendrama in anime-vorm Twee cyborgs willen ontsnappen uit een door robots gecontroleerde staat. Levensgevaarlijk op zich, laat staan met een baby erbij. Ze opereren zichzelf, dat wil zeggen verbeteren hun draden en cyborgzintuigen en slaan met hun superzwaarden robots doormidden.
Wacht even, denkt de kijker, dit is toch IDFA en niet Imagine? De oplossing van dit raadsel is simpel. Migrantendrama’s zijn een eigen genre binnen de documentaires. Veelal zware, persoonlijke geschiedenissen. Dat kan ook anders, zal regisseur Tabarak Allah Abbas hebben gedacht. Met deze korte film in anime-vorm zien we vluchtelingen als moedige superhelden, die het aandurfden op een moeilijk moment het land te verlaten.
Wat fantasie al kan doen. Had best wat langer mogen duren, deze korte film die in het kinderprogramma is opgenomen.
Archipelago of Earthen Bones – To Bunya – Montage-experimenten
De laatste experimentele film toont achttien minuten beelden van heuvels in een archipel. Ze worden in lagen gecombineerd met beelden van bomen, zonsondergangen, planten. Dit zijn Mount Beerwah, de Bunya Mountains en de Gondwana-regenwouden in Australia. De uitbarsting van de Tonga–Hunga Ha’apai-vulkaan in 2022 speelt ook een rol.
Ondertussen horen we duistere muzikale klanken die nog het meeste aan ‘white noise’ doen denken. En af en toe wat junglegeluiden.
Ik kan genieten van zulke films, die in feite zeggen: verhalen, teksten, mensen? Laat maar! Beeld vertelt ook een verhaal – je moet het alleen aandachtig bekijken, deze film van Malena Szlam Salazar. Beelden die niet zouden misstaan midden in een speelfilm, om een bepaalde film wat meer mysterie te geven.
Het aanbod van muziekfilms op IDFA is wel eens beter en groter geweest. Het lijkt er op dat de meest interessante muziekdocu’s, zoals over Brian Jones en Paul Simon, nu direct in de bioscoop verschijnen. Op IDFA 2024 zie je een beperkt aantal films die je ruim genomen als muziekdocu zou kunnen aanmerken. Maar er zit wel een pareltje bij.
One to One: John & Yoko Eind augustus 1971 vestigden John Lennon en Yoko Ono zich in New York. Ze gingen in een klein appartement in Greenwich Village wonen. Ze leefden helemaal op na de hectische periode met het uiteenvallen van The Beatles. John voelde zich weer een student en ging helemaal op in het Amerikaanse leven, trad op in talkshows. Het was ook de periode waarin hij meer en meer politiek actief begon te worden, sprak zich fel uit voor de opheffing van anti-homowetten en tegen de Vietnamoorlog: ‘stop the bombing’. Een verblijfsvergunning liet op zich wachten, Lennon werd als staatsgevaarlijk gezien, zijn telefoon werd afgeluisterd. Hij was zich daarvan bewust en nam zelf ook de gesprekken op.
One to One is mooi van vorm en montage. Aan de hand van videofragmenten ontstaat een indringend tijdsbeeld van het Amerika van begin jaren zeventig. We zien actualiteitenrubrieken met veel Nixon, het bezoek aan China, de aanslag op de rechtse presidentskandidaat George Wallace, vliegtuigkapingen, optredens van John in talkshows als Mike Douglas, zijn ontmoetingen met vooraanstaande activisten als Jerry Rubin, dichter-filosoof Allen Ginsberg, opnamen van primal scream sessies, de terugkeer uit ballingschap van Charlie Chaplin, de dan nog nieuwe avondvullende spelshows, maar ook tv-reclames, voor Ragu en nieuwe producten als Tupperware.
En tussendoor horen en lezen we fragmenten uit de opgenomen telefoongesprekken. Yoko beklaagt zich dat ze door fans en pers gezien wordt als de schuldige aan het einde van The Beatles. Ze wordt bedreigd, is een ‘kut-Jap’ en weet ik niet al wat. John belt veel met manager Allen Klein, de gladde advocaat die hij aan de andere Beatles voorstelde om manager te worden. Het conflict daarover, Paul McCartney sprak zijn veto uit, was de werkelijke oorzaak van het einde van The Beatles.
Leidraad van de film is het geweldige One to One-concert van John, Yoko en The Elephants Memory Band in Madison Square Garden, 30 augustus 1972. Het was het eerste grote concert voor Lennon sinds het uiteenvallen van The Beatles en zou later blijken ook het laatste te zijn. Het idee was een benefietconcert. We zien en horen John met Allen Klein overleggen over een Free the People-Tour, de vrijlating van militante activisten, maar dit idee moest vanwege ernstige bedreigingen worden losgelaten. Het werd uiteindelijk een benefiet voor de ernstig verwaarloosde geestelijk gehandicapte kinderen van de Willowbrook-school. Hartverwarmend is het bezoek van John en Yoko aan die New Yorkse staatsschool, ontroerend om ze tijdens het concert in het publiek te zien.
Waanzinnig goed om New York City, Instant Karma, Come Together en Imagine live te zien, en alleen al de hartverscheurende, hese uitvoering van Mother maakt de film de moeite waard.
One to One: John & Yoko is een geweldig tijdsdocument over een wat onderbelichte periode van het leven van de grootste rockster aller tijden.
TWST/Things We Said Today
Regisseur Andrei Ujicâ, hij had enig succes in 2010 met The Autobiography of Nicolae Ceausescu, zei het vooraf: ‘Let niet op al die dingen die in beeld komen, let vooral op het verhaal.’ Het punt is echter dat er helemaal geen verhaal in TWST/Things We Said Today zit, staat of ligt. Het is een onsamenhangende collage van archiefbeelden uit de VS, 1965. Beelden van de hevige Watts-rellen, racistisch politiegeweld in Los Angeles, mensen in een pretpark, in een nachtclub wordt uitbundig getwist, straatbeelden in Harlem, de bevoorrading van foodhallen, een meisje vertelt dat ze een ticket heeft voor het Beatles-concert in het Shea Stadium 13 augustus. Daar begint de film mee, de aankomst van The Beatles op JFK, de rit naar het hotel, de ongekende Beatle-gekte in de straten van New York en de persconferentie van The Fab Four, met nietszeggende uitspraken en een hoop flauwekul.
Ujicâ, waarvan niet duidelijk wordt of hij in 1965 zelf ook maar in de buurt was, heeft er voor gekozen bovengenoemde archiefbeelden in te kleuren met fletserige animaties. De beroerd getekende stripfiguurtjes die hinderlijk door het beeld fladderen debiteren vage teksten uit Ujicâ’s dagboeken, dragen vage poëtische teksten voor. Iets met vlinders, waar geen touw aan vast is te knopen. En steeds denk je: nu krijgen we beelden van dat legendarische optreden In het Shea Stadium, het allereerste grote stadionconcert voor een recordpubliek. Het enthousiaste was zo groot dat The Beatles door het gekrijs hun eigen muziek niet konden horen. Maar niets van dat al. De film eindigt met een animatie waarin een zwerm vlinders het stadion uit fladdert. Wat een aanfluiting.
Eno
Iedere filmvoorstelling van Eno is anders! Regisseurs Gary Hustwit en Brendan Dawes bouwden een software-platform dat uit honderden uren video footage, muziek en interviews telkens een film van rond de 90 minuten genereert. Er zit wel een kop en een staart aan de film: zijn jeugd, zijn werk als muzikant en producer, zijn reflecties op kunst en zijn maatschappelijke betrokkenheid, maar de fragmenten zijn telkens verschillend. Het is een werkwijze die naadloos past op leven en werk van Brian Peter George St. John le Baptiste de la Salle Eno (1948), kortweg Eno.
Vanaf begin jaren zeventig met zijn doorbraak als toetsenist van de populaire glamrockband Roxy Music en vervolgens in zijn lange solocarrière is hij altijd bezig met geluidsexperimenten, het verkennen van nieuwe vooral elektronische muziek. Eno is sterk geïnspireerd door minimal music, noemt componisten als John Cage en Terry Reily als zijn voorbeeld. Hij wordt ook gezien als de geestelijk vader van ambient music: lange uitgesponnen composities met elektronische instrumenten, omgevingsgeluiden, soundscapes. En dan heeft hij een enorme record als producer. Zijn discografie omvat ruim veertig albums. Hij heeft met David Bowie, Talking Heads, U2 en Coldplay gewerkt. Hij componeerde het zes seconden durende opstartgeluid van Windows 95, maakte een audiovisuele installatie voor het Sydney Opera House, organiseerde concerten tegen de Irakoorlog. Fascinerende man.
En van al die aspecten uit dat rijke leven krijgt iedere kijker dus andere fragmenten te zien. In de versie die ik zag, vertelde hoe hij geïnspireerd werd door de muziek uit de jukeboxen op Amerikaanse legerbases in geboortestreek Suffolk, Chuck Berry! We zagen bijzondere beelden over de samenwerking met Bowie op diens artistieke hoogtepunt in Berlijn, midden jaren 70. Hij legde uit hoe geweldig de composities en de choreografie van Talking Heads in elkaar steken.
Fijn is de anekdote dat hij door Joni Mitchell benaderd werd om met haar een ambient-album op te nemen. Maar ook dat hij zo genoeg had van het stigma van ambient-aartsvader, dat hij bijna gillend de opdracht weigerde. En nu hij wat ouder, bezadigder is, kijkt hij er milder op terug en zegt in de camera: ‘Joni, mocht je het alsnog willen, je weet me te bereiken.’
Nu in ruste op zijn landgoed vertoont hij in de studio bijzondere YouTube-filmpjes, toont zijn interesse in planten en bloemen en verwoordt zijn levensfilosofie. ‘Kunst’ zegt ie ‘gaat om gevoel’, en zijn uitgangspunt is dat hij wil begrijpen hoe de wereld van gevoelens werkt.
De regisseurs kondigden bij de nazit aan dat ze binnenkort de database nog verder gaan uitbreiden met extra interviews en archiefmateriaal. De volgende stap is natuurlijk dat je als kijker een eigen keuze kunt maken uit de beelden en je eigen nog betere portret van Eno kunt samenstellen.
Gevoel voor rechtvaardigheid is een belangrijk element van het karakter van de homo sapiens. Dat zou je met alle slechte nieuws in de media weleens vergeten. Vier voorbeelden van mensen die ergens rechtvaardigheid voor zoeken.
Once Upon a Time in a Forest – Jonge bosactivisten willen het verschil maken Finse bossen worden voor 90% commercieel uitgebaat. Twee jonge vrouwen (Ida en Minka) en diverse andere jongeren willen dat veranderen. ‘Ik interesseer me niet in de commerciële kant van de bossen, maar in de potentie voor diversiteit in de bossen.’ Ze gaan met een loep door de natuur, op zoek naar de biodiversiteit van omgevallen bomen.
We zien hoe de jonge activisten – de Finse tak van de Extinction Rebellion-beweging – het onderwerp op de politieke agenda proberen te zetten. Demonstraties, acties, vragen stellen aan politici. Het blijft allemaal onschuldig.
We kijken naar verschillende kanten van het activistische werk. Gesprekken met politici, actie voeren (operation Arctic Fox), hoe ze de media doen en veel meetings. Je bent bijna jaloers op die energie, hoop en naïviteit. Bijvoorbeeld dat ze zich voor hun zaak bijna vrijwillig laten bevriezen bij de Poolcirkel. En er komt natuurlijk ook eigengelijkheid bij kijken. ‘Onze zaak is rechtmatig.’
Ondertussen veel mooie beelden van Finse natuur. Waterreflecties van ondergaande zonnen met bossen op de achtergrond. Slow motion beelden van duiken in heldere Finse meren. Zwemmen in beekjes met sneeuw om je heen. Soms lijkt het alsof je naar een Scandinavische film uit de jaren vijftig zit te kijken.
Film van Virpi Suutari is een typische van-binnenuit-docu over activisten. Daar zijn er meer van tijdens deze IDFA. Aardig, maar wel wat lang en algemeen. Je houdt niet veel over na het kijken: sympathie en dat is het wel. Het gaat een beetje over jongeren en hun idealen. Maar ook niet helemaal. Daarmee meandert de film iets te veel.
Lie to Me – Geloven in een munt die niet bestond In Lie to Me zien we hoe de cryptocurrency OneCoin werden gelanceerd in 2014. De munt werd ‘bedacht’ door marketingmensen, waaronder de Bulgaarse ‘cryptokoningin’ Ruja. Het opmerkelijke: het werkte zónder blockchaintechnologie. Alleen wist dat nog niemand op dat moment.
Toen de Noorse cryptocurrency-specialist Bjørn werd gevraagd om de blockchain te maken, bedankte hij ervoor. En de livegang van de munt een paar maanden later vond hij daarom heel verdacht. Hij gaat met de Duitse justitie samenwerken en bewijst dat de munt geen blockchaintechnologie heeft. Iemand in de film: ‘Dit Excelbestand is alles wat OneCoin ooit was.’ De munt is nu niets meer waard, zegt een Zweedse investeerder spijtig, die ziet dat hij ‘in theorie’ 8 miljoen euro heeft.
Na een succesvolle beginperiode gaat het minder voor OneCoin. De cryptokoningin raakt spoorloos na een vlucht naar Athene (en is nooit meer gezien). De cofounder wordt opgepakt. Een Bulgaarse fitnessinfluencer is de nieuwe CEO maar wordt gearresteerd in Los Angeles. En een Bulgaarse misdaadbaas, gelinkt aan Ruja’s vermissing, wordt neergeschoten in Zuid-Afrika. Diverse mensen rondom OneCoin zijn overleden of spoorloos.
Het vreemdste is dat ondanks dit alles de ‘beweging’ van de munt, OneLife, blijft bestaan. Hoe kan dat? Informele netwerken blijven onder de radar, legt een onderzoeker uit. Groepsdrang, identiteit, familiegevoel, emoties. Mensen hebben angst om niet mee te doen, door termen als ‘OneLife’, legt een marketingdeskundige uit. ‘Het is geen advies, meer een religie.’ Bjørn – die zich na de onthullingen inzet voor slachtoffers – wordt zelf ook bedreigd door mensen uit het OneCoin-netwerk. Ondanks alles bestaan de netwerken vol ‘gelovigen’ nog steeds.
Deze Zweedse journalistieke docu van Bär Tyrimi schetst alle details. De voice-over is af en toe bevreemdend, verder is het een degelijke productie, met veel interviews en ontmoetingen, hoewel je na de film nog steeds niets duidelijk is geworden over de Bulgaarse kliek waar het mee begon.
Black Box Diaries – Strijd voor erkenning Shiori Ito, journalist, vertelt tijdens een persconferentie dat ze verkracht is door een bekende journalist. Hij is bevriend met de premier, over wie hij een biografie heeft geschreven. Op een of andere manier wordt de arrestatie van de journalist voorkomen. En volgt er geen heropening van de zaak. En krijgt ze te maken met victim blaming. Is er gerechtigheid mogelijk?
Ze schrijft een boek over wat er is gebeurd. Daarvoor spreekt ze met veel mensen, neemt van alles in het geheim op. Daarna begint ze in een poging om rechtvaardigheid te krijgen een civiele rechtszaak tegen de journalist. Ondertussen wordt ze gezien als de eerste Japanse me-too-zaak en heeft ze een trauma om te verwerken.
Een black box is als een juridische doos waarin de waarheid verdwijnt. En deze documentaire – geregisseerd door Shiori Ito zelf – probeert de deksel van die doos te halen. Wat in een relatief gesloten en hiërarchische mannenmaatschappij als die in Japan vanzelfsprekend niet makkelijk is. ‘Alleen jij die tegen deze realiteit moet vechten, begrijpt hoe het zit. Het publiek begrijpt het niet.’
De camera is hier de bekende fly on the wall en je bekijkt de vrouw achter de affaire, Shiori. Het is helder en niet-sentimenteel, alleen wel wat aan de lange kant.
The Flats – Joe herleeft zijn traumatische jeugd Nog meer heftig drama in The Flats. Dit gaat over de wijk New Lodge in Belfast, dat het middelpunt was van ’the troubles’, het gewelddadige Noord-Ierse conflict tussen protestanten en katholieken, dat in de jaren zestig begon en eind jaren negentig eindigde. De troubles waren de geboorte van Joe’s trauma. Hij was negen en zag zijn oom ontvoerd worden (die vermoord werd), en voelde zich sindsdien altijd schuldig (ook al was hij pas negen). Niet veel later werd hij ook een stenengooier.
Het trauma heeft Joe compleet veranderd. Hij wil rechtvaardigheid – maar dat kan nooit meer gebeuren natuurlijk. Wat wel kan, is naar de psycholoog. En hij vertelt zijn levensverhaal. De documentaire van Alessandra Celesia zet het vervolgens in scène via andere flatbewoners en een jochie in de rol van jonge Joe. Zo zien we hoe de wake was (nu ligt er een levende man in de kist die zijn oom speelt). En hoe de jongen van negen met het trauma probeerde om te gaan (troost van moeder). En hoe een oudere bewoonster ooit haar man door zijn dij schoot.
Tegelijk krijgen we een portie Noord-Ierse geschiedenis. Demonstraties, vreugdevuren, aanslagen, ontvoeringen en hongerstakingen. (Wel van een kant: hier is niemand een loyalist.) Ondertussen is het heden niet veel beter. Joe vindt heroïnespuiten in de flat en ziet drugsgebruik rondom de flat. Soms snappen ze niet bij welk land ze horen. ‘Dus als ik een Iers paspoort haal, ben ik Iers?’ ‘Je bent al Iers!’
De ‘geënsceneerde’ films zijn een middel om oude trauma’s te laten herbeleven (zoals regisseur Joshua Oppenheimer deed in de film The Act of Killing). Ook deze film doet dat en het resultaat is wisselend. Zo zien we oude Joe in een tuin schuilen voor de militaire politie zoals hij deed toen hij een kind was en maant hij denkbeeldige medestenengooiers tot stilte. Het is al met al een forse zit met bijna twee uur rauw drama waarbij de fucks van het scherm spatten.
IDFA 2024 – Deel 3: Personen met ongewone beroepen
door Bob van der Sterre
Mensen met ongewone beroepen blijven mij altijd fascineren. IDFA biedt genoeg films waarbij je de wereld ziet door de ogen van werkende mensen. In dit deel reizen we naar Bhutan, Mexico, Frankrijk en Italië.
Agent of Happiness – Hoe meet je geluk in Bhutan? Geluk kun je terugbrengen tot een formule, zweert de lerares van Amber. Hoeveel ezels je hebt, of koeien melk geven, maken op het platteland van Bhutan een groot verschil. Maar ook of je getrouwd bent, kinderen hebt, je somber voelt over je toekomst.
Bruto Nationaal Geluk is een Bhutaanse uitvinding (uit 1972, volgens Wikipedia). Maar hoe meet je dat? Deze twee agenten worden op pad gestuurd om te gaan turven. Een boer, straatwerkers, een man en zijn drie vrouwen, een lhbtq-danseres. Antwoorden geven op vragen of je gelukkig bent is nog niet zo simpel: ‘Soms heb ik gegeten en ben ik blij, daarna voel ik me ongelukkig, het brein is ingewikkeld.’ ‘Laten we 5 opschrijven.’
Zijn ze zelf wel gelukkig? Amber is Nepalees en merkt dat dingen voor hem lastiger zijn, want hij krijgt alsmaar geen Bhutaanse nationaliteit. Van het doen van een tiktokdansje raakt hij medium-blij. Maar het is minder leuk als zijn vriendinnetje dan maar alleen naar Australië gaat.
Milde film, weinig drama, veel mooie plaatjes. Misschien iets te kabbelend voor de met drama verwende IDFA-bezoeker.
State of Silence – Journalisten die leven met constante dreiging Morelos, Californië, Sinaloa, overal zijn Mexicaanse journalisten min of meer veranderd in semi-activisten. Ze vertellen over corruptie en misdaad in Mexico, want ze willen het opnemen voor bedreigde gemeenschappen. En dat is niet makkelijk. 163 werden er al geliquideerd in de 21e eeuw. ‘Het is een hoogrisicoberoep geworden.’
Mexicaanse journalisten schrijven over mensen die activisten zijn geworden, omdat ze zoeken naar vermiste familieleden, en soms zelf worden neergeschoten. ‘Ik werd boos dat er geen veranderingen waren.’ Onthullingen maken komen met een prijs. ‘Een journalist die aanklaagt is een ongewenste journalist.’ En dat betekent dat een ‘commandant’ van een kartel je opbelt en vraagt of je vriend of vijand bent van dat kartel. Als je vijand bent, weet je wel wat je kunt verwachten. ‘We leven in een van de ergste tijden om journalist te zijn.’
Soms krijgen ze ook spijt van het feit dat ze zoveel risico’s nemen. ‘Dit geweld bestaat en zal blijven bestaan.’ En ze worstelen met eenzaamheid en PTSD: ‘Niemand leert ons te schrijven over pijn.’
Geen vrolijke documentaire, die bovendien het manco heeft dat het geen echt pakkend verhaal biedt. Wel geeft het een dwarsdoorsnede van het bestaan van Mexicaanse journalisten. En waarom persvrijheid en bescherming belangrijk is. Overigens niet de eerste film over dit onderwerp: denk aan Radio Silence (2019) en Reportero (2012).
7 Walks with Mark Brown – Onthaasting met planten Mark Brown is een botanicus. We volgen hem bij zeven wandelingen van Aizier langs de Seine naar zijn huis in Sainte-Marguerite-sur-Mer.
We horen zijn verhalen over planten. Planten die misschien geholpen hebben bij de ontwikkeling van de hersenen van onze voorouders (dioscorea). Brandnetels die er waren vóór mensen. Verschillende soorten grassen en hun functie. We zien ook de filmcrew die de officiële beelden schiet. Er loopt ook nog een tekenaar rond. ‘Daar is een utricularia (blaasjeskruid) om te filmen.’
Een serieus leerzame documentaire: ‘Dit is een ophioglossum (addertong). Die heeft paddenstoelen nodig, maar een paddenstoel kan wel zonder de ophioglossum. Het is ongeveer 300 miljoen jaar oud.’ Of als Brown uitlegt dat het sap van de bomen ook meebeweegt met de getijdenwerking.
Er is een vleugje klimaatverandering in de docu maar het overheerst niet. Brown is ook niet heel uitgesproken over invasieve soorten. Maar kan wel verdrietig zijn als iemand op een zeldzaam plantje is gestapt.
Het was te verwachten dat de film vrij abstract voor niet-plantdeskundigen zou zijn. Het menselijke verhaal is makkelijker te behapstukken. Bijvoorbeeld zijn emoties als hij iets zeldzaams ziet of zijn droom om een volwassen, ecologisch bos te creëren in zijn eigen achtertuin.
Trage, langzame film is zeker het tweede deel een uitdaging om niet bij in te dutten (het had ook wel mogen eindigen na het eerste deel). Wel heerlijk voor de zondagochtend en verplichte kost voor botanici.
Things That Happen on Earth – Duurzaam tussen de wolven
Cowboys heb je ook in Italië, die met laarzen, lasso’s en een cowboyhoed te paard hun vee controleren. Ze doen aan ecologisch boeren. Althans, dat proberen ze. ‘We geven om de fase voor het biefstuk.’ Maar ze worden overspoeld met zorgen – bijvoorbeeld dat hun vee te grazen wordt genomen door wolven.
Hoe run je een duurzaam boerenbedrijf in de ruige omgeving van Civitavecchia (iets ten noorden van Rome)? Het is zwaar, blijkt. Roofdieren blijken lastig te combineren met de vrijheid van vee. Het gemiddelde aantal geboorten ligt op deze diervriendelijke manier minder hoog. ‘We hebben zestig kalveren… waar zijn de andere negentig?’
Dan wil de zoon rugbyer worden. Om het erger te maken, werpt opeens een van de paarden de moeder van zich af. Toch willen ze niet wijken van hun idealen. Zo laten ze een koe, waar een beest een hap uit heeft genomen, rustig herstellen, waar de kans groot is dat andere boeren het dier hadden opgegeven. En laten ze de koeien grazen op velden die dat kunnen gebruiken. Het is diervriendelijker. Jammer dat dat niet de norm is in de agrarische wereld.
Net als 7 Walks with Mark Brown is dit een onthaastende documentaire. Alle cinematografische kansen waar je een beetje op hoopt, worden gegrepen. Mooie shots van paardrijdende boeren door de heuvels. De natuur wordt ook op wildcamera’s vastgelegd. Stekelvarkens, dassen, paarden, vossen en wolven (nog even snuffelend aan de camera) zie je langskomen.
De inhoud is interessant, de film toch wat minder. Hij mist wat tempo en de protagonisten zijn misschien wat te ‘gewoon’.
Lift Lady – Georgische lift Mzia was ooit soldaat in Abchazië. Ze werkt nu in een flat in Tblisi. Een klein kamertje, kat erbij, camera’s. De lift die ze beheert is mysterieus en zou zo passen in een kinderverhaal van Annie MG Schmidt. Want het is een lift naar de 17e verdieping waar een loopbrug is dwars door andere flats heen – naar een hoger deel van de stad. Dan moet je wel betalen. Als de lift defect raakt, moet iedereen ineens de trap nemen. Ze krijgt de wind van voren. Dan zoekt Mzia het hogerop om het probleem op te lossen.
Charmant inkijkje in een Georgisch mensenecosysteem. Deze Poolse film van 25 minuten van regisseur Marcin Modzelewski biedt momenten van humor (muntensysteem, papiertje ‘defect’), tragedie (de kat, overleden echtgenoot), verwondering en een karaktervolle hoofdpersoon.
In het jaar waarin over de hele wereld belangrijke verkiezingen plaatsvinden, wordt langzaam maar zeker de onstuimige opmars van (extreem)rechts steeds manifester. Op het IDFA draait een aantal belangwekkende documentaires die de beweging in reliëf zetten.
War Game
Als het 5 november 2024 net anders was gelopen, zou War Game een uiterst actuele film zijn. War Game gaat uit van de vraag wat er zou gebeuren als een nieuw ‘6 januari’, de datum waarop de nieuwe president van de Verenigde Staten wordt ingezworen, op grotere schaal, beter en ideologisch beter onderbouwd georganiseerd zou worden.
Op 6 januari 2023, precies een jaar voor de komende installatie van de toen nog onbekende nieuwe president, werden de camera’s gericht op een onafhankelijke groep (oud-)politici, militairen, adviseurs van inlichtingendiensten, acteurs. Ze kregen de taak om met een aflopende tijdsklok van 6 uur een coup zoals de Capitoolbestorming van 6 januari 2021 en mogelijk een daarop volgende burgeroorlog zien te voorkomen. Het rollenspel was opgezet door de Vet Voice Foundation, een non-profit ondersteuningsorganisatie voor veteranen. Het rollenspel benadert de werkelijkheid zeer levensecht. Aan de ene kant is er het team van de president elect John Hotham (gespeeld door oud-gouverneur Steve Bullock van Montana) die met zijn team in de nagebouwde Situation Room in het Witte Huis bivakkeert. Aan de andere kant is er de verliezend kandidaat Robert Strickland (acteur Ron Goffey) die zich niet wenst neer te leggen bij de nederlaag en bijgestaan wordt door de fictieve extremistische en gewelddadige Order of Columbus.
Het scenario, of beter gezegd de improvisatie op de synopsis, zit knap in elkaar. Behalve de organisatie van een nieuwe bestorming van het Capitool ontstaan er ook grote onrust en gewelddadige incidenten in de hoofdsteden van andere staten. In Arizona wordt het Congres aangevallen en de verzamelde congresleden gegijzeld. De beelden worden gemixt met beeldmateriaal, ooggetuigenverslagen van de echte Capitoolbestorming in 2021 alsmede van de nasleep en de hoorzittingen van het Congres.
War Game zoomt vooral in op de discussie over het inzetten van de Insurrection Act, de wet waarmee de president verregaande bevoegdheden krijgt om de strijdkrachten in te zetten. In 2012 was een op de vijf deelnemers veteraan of zelfs actief in dienst. Goed om te zien dat er in het huidige leger ook genoeg tegenkrachten zijn. Minpuntje is wel dat de rol van social media niet zo sterk in beeld wordt gebracht.
Overdreven of onrealistisch? Als Trump gewonnen zou hebben was een herhaling van 6 januari 2021 niet uitgesloten. Half oktober, drie weken voor de verkiezingen, sprak hij over de schokkende gebeurtenis als een ‘dag van liefde’ en noemde de extremisten ‘patriotten’. Met de afgesproken vreedzame overdracht tussen Biden en Trump lijkt een herhaling van de Capitoolbestorming uitgesloten.
Maar War Game is toch een goede waarschuwing: in het tot op het politieke bot zwaar verdeelde Amerika kunnen nog gekke dingen gebeuren.
Alle voorstellingen van deze film zijn inmiddels uitverkocht.
At this Moment, in the Nation’s Sky
8 januari 2023, 2 jaar en 2 dagen na de bestorming van het Capitool werd in Brasilia het Congres en het Hooggerechtshof bestormd. Ook hier ging het om boze, opgezweepte aanhangers van een president die de verkiezingen verloor en zijn nederlaag niet erkende. Eind oktober had met een miniem verschil voormalig president Lula zittend president Bolsonaro, de Trump van Zuid-Amerika, met een miniem verschil verslagen. En net als in de VS bij de wisseling Trump-Biden in 2021 kwam het niet tot een vreedzame machtsoverdracht. Bolsonaro was een paar dagen voor Lula’s inauguratie het land uit vertrokken en bleek in Mar-a-Lago te verblijven, Trumps landgoed in Florida.
In At this Moment, in the Nation’s Sky toont Sandra Kogut Brazilië als een zwaar verscheurd land. Ze gaat mee op campagne met een team activisten van de PT, de partij van Lula, die gelijktijdig ook campagne voeren voor Freixo, de kandidaat voor het gouverneurschap van Rio de Janeiro. We zien de rally’s in de straten, de demonstraties, de bijna botsingen met de activisten uit het kamp Bolsonaro, er klinkt regelmatig vuurwerk en geweerschoten. Ze interviewt aanhangers van Bolsonaro, zoals de vrachtwagenchauffeur die zegt het land te willen verlaten mocht Lula de verkiezingen winnen. En ze laat veelvuldig de in nationalistisch geel gestoken Bolsonaristas zien, streng evangelische christenen in een kring rond de voorganger die om Gods hulp bidden. Het is geel tegen rood, twee parallelle werelden die volkomen langs elkaar heen leven.
We volgen ook de verkiezingsofficials die de elektronische stemmachines tot in alle uithoeken van het land brengen en de stembureaumedewerkers trainen in het voorkomen en bestrijden van onregelmatigheden. De verkiezingsstrijd was met twee ronden uitermate spannend en we maken het thuis bij de linkse Lula-aanhang van zeer nabij mee. Geweldige emotionele Braziliaanse uitbarsting als hun kandidaat bij de helft van de stemmen geteld het omslagpunt bereikt en uiteindelijk met twee tiende percent gewonnen heeft. Bolsonaro erkende de uitslag niet, verspreidde desinformatie over de elektronische stemmachines en werd in het ongelijk gesteld. De opgezweepte aanhang ging over tot de bestorming van overheidsgebouwen in de hoofdstad Brasilia.
Hoewel regisseur Sandra Kogut aan het begin het verwijt dat ze een ‘linkse filmer’ zou zijn terzijde schuift, valt toch niet te ontkennen dat ze de Lula-aanhang veel dichter op de huid filmt. De gele brigades van Bolsonaro, de evangelische christenen, worden van een grotere afstand gevolgd.
Apocalypse in the Tropics
Wat dat betreft is Apocalypse in the Tropics een uitstekende aanvulling op At this Moment. Documentairemaker Petra Costa, Oscargenomineerd voor The Edge of Democracy, maakt een indringend portret van de haast onstuitbare opmars van het evangelisch fundamentalisme in Brazilië. In The Edge vertelde ze haar persoonlijke verhaal over de opkomst van populisme en rechts-extremisme in Brazilië. Behalve een analyse van de opkomst van Bolsonaro en zijn partij liet ze ook niet de van corruptie betichtte Lula en de afzetting van diens opvolger Dilma Rousseff ongemoeid. Nu in Apocalypse in the Tropics richt ze de aandacht op de machtsbasis achter Bolsonaro, met name de nog steeds stijgende miljoenenaanhang van de Pinkstergemeenten en het daarmee gepaard gaande evangelisch fundamentalisme.
Dat was al een tijdje aan de gang met grote campagnes tegen abortus, homorechten en al het andere wat verderfelijk aan andere dan heteroseksuele mensen wordt gevonden. Dankzij de steun van de evangelistas kwam Bolsonaro in 2018 aan de macht. Dat leidde in coronatijd tot perverse taferelen, met Bolsonaro die weigerde vaccins en zuurstofflessen in te kopen, en in plaats daarvan de bevolking opriep harder te bidden, dan zou het wel goed komen. Dat leverde een recordaantal van 700.000 doden op.
Costa richt de focus op de sinistere tv-prediker Silas Malafaia, die Bolsonaro aan de verkiezingsoverwinning hielp. Malafaia is een uiterst bedreven communicator, die precies weet hoe hij zijn publiek moet bespelen; ultraconservatief, reactionair, onheilsprofeet. Zijn gedachtegoed komt voort uit de Openbaring, het laatste Bijbelboek van de apostel Johannes. Het boek waarin de Apocalypse wordt beschreven, het einde der tijden, waar we als mensheid doorheen moeten voor er een nieuwe wereld met de wederkomst van Jezus op aarde kan ontstaan. Bolsonaro was en is zeer ontvankelijk voor de hel-en-verdoemenis boodschap.
Hoewel Brazilië nu weer in meer seculier vaarwater verkeert, is de opmars nog lang niet gekeerd. Een bijzonder boeiend gemaakt, maar ook verontrustend portret van extreem-christelijk-rechts.
Undercover: Exposing the Far Right Undercover portretteert de Britse actiegroep Hope not Hate en haar strijd tegen extreemrechts. Met verborgen camera’s, geluidsapparatuur en de nodige andere infiltratietechnieken leggen ze extreme netwerken bloot.
Ze hebben de afgelopen jaren een paar sterke staaltjes uitgehaald. Ze infiltreerden bij de Unite the Right, de fascistische groep die de rellen tegen Black Lives Matter in Charlottesville 2017 op touw zette. Ze onthulden het complot om parlementslid Rosie Cooper te vermoorden.
Ze zetten Nick Scanlon, afgelopen mei burgemeesterskandidaat in Londen, voor de nationalistische Britain First-partij, compleet voor schut door zich als argeloze buitenlanders voor te doen. Scanlon loopt helemaal leeg met een diarree aan scheldwoorden voor zwarten.
En ook bij al die andere rechts-extremisten klinken de kwaadaardige cliché-vooroordelen over verkrachters, kindermoordenaars.
Activist ‘Chris’ weet het vertrouwen te winnen van de mannen achter Human Diversity Foundation, de misleidende naam voor een platform voor pseudowetenschap over ras en gender. In de tafelgesprekken gaat het onverbloemd over de overeenkomst tussen ras en penisgrootte, maar de verheerlijking van de SS mag ook niet onvermeld blijven. Een euforisch moment voor de actiegroep wanneer ze met gedegen internetonderzoek de grote investeerder achter het platform ontdekt: een man die zijn fortuin met een porno dating site heeft gemaakt.
Hope not Hate bracht de aanstichters van de racistische ‘Southport-rellen’ in kaart. In de Noord-Engelse stad had een minderjarige jongen drie meisjes in een kindertehuis doodgestoken. Extreemrechts beweerde onmiddellijk dat de dader een asielzoeker was en tien dagen lang waren er grootscheepse demonstraties, rellen, plunderingen, vernielingen en aanvallen op asielzoekerscentra door het hele VK.
Het werk van Hope not Hate is zeker niet van gevaar ontbloot. Spannend om te zien hoe ze bij het undercoverwerk altijd op hun hoede moeten zijn, apparatuur maskeren, opletten om zich niet te verspreken. Maar het wordt wat ernstiger wanneer we een van de activisten in zijn verduisterde kamer zien, zich ervan bewust dat hij vanaf de overkant van de straat geobserveerd wordt.
Hope not Hate gaat ook de confrontatie aan met de beruchte Stephen Yaxley-Lennon, alias Tommy Robinson, ex-hooligan met een verleden in de English Defense League en UKIP, die nu vooral online de mainstream-media aanvalt en desinformatie verspreidt. Robinson zien we op een filmpje waarin hij de structuur van Hope not Hate uit de doeken doet en met naam en toenaam de belangrijkste figuren noemt. We zien hem op beelden van demonstraties waar hij tegendemonstranten toebijt: ‘I know where you are, where your children go to school.’
Half oktober werd de vertoning van Undercover op een festival in Londen afgelast vanwege ernstige online bedreigingen. Goed dat het moedige werk van Hope not Hate nu op IDFA te zien is.
