IDFA 2018 deel 3:
Criminelen, oplichters en een paar helden achter computers
door Bob van der Sterre
IDFA’s tweede week opent allerlei onbekende wereldjes voor de liefhebber. Vasthoudende karakters én mensen die slim zijn met computers keren alsmaar terug.
The Panama Papers – belastingontduiking op gigantische schaal
The Panama Papers sloegen in als een bom in het nieuws van 2015. Het bleek dat diverse beroemdheden, maar ook wereldleiders, via slinkse financiële wegen de belastingplicht ontdoken. Miljarden aan belastinggeld werden zo nooit geïnd. Het kwam naar boven door een lek bij advocatenkantoor Mossack Fonseca en werd via Süddeutsche Zeitung en veel andere media onderzocht en naar buiten gebracht.
De onthulling was een tour de force van talloze onderzoeksjournalisten in de wereld. De nieuwe stijl journalistiek. Samenwerken voor een scoop in plaats van het alleen willen doen. We krijgen hier een inkijkje in hun monnikenwerk (miljoenen documenten over geld doorspitten). Moedig werk ook want de 1% van de superrijken die dit doen (en de helft van het geld ter wereld bezitten) kunnen natuurlijk de beste advocaten betalen om strijd te leveren.
Het resultaat mocht er zijn: de oplichters stonden in hun hemd, zoals het legendarische interview met de IJslandse premier. En tegelijk een les die eigenlijk ook niet zo verbaast: zowel banken als advocatenfirma’s hebben geen enkele scrupules als het gaat om belastingontduiking.
De onthullingen zijn spectaculair, de documentaire van Alex Winter is dat niet. Hoewel alle betrokkenen hier aan het praten zijn (behalve de klokkenluider John Doe natuurlijk), is de film toch redelijk standaard. Pratende hoofden (uiteraard), manipulerende muziek en shots van brave burgers die strak de camera inkijken (want zij worden indirect opgelicht, nietwaar). Bloedserieus allemaal. Ja, het is interessant hoe die journalisten omgingen met de informatie maar achteraf vat ik nog steeds niet veel over offshore-accounts.
Sterk is de opmerking van de Maltese journalist. Hij is de zoon van Daphne Caruana Galizia – de vermoorde Maltese journaliste die blogde over de Maltese regeringsleiders in The Panama Papers. Er zijn minder onderzoeksjournalisten dan ooit, maar, zo zegt hij: ‘Dit is een gouden eeuw voor ons’. De ironie dat je meer te doen hebt omdat meer mensen de boel oplichten.
Camorra – de aftakeling van een havenstad
Niet kinderachtig, de Camorra. Dat weten we al van boek, film en serie Gomorrah. Het eenvoudige smokkelwerk uit de jaren vijftig groeide in de jaren zestig, zeventig en tachtig uit tot een serieuze tak van de georganiseerde misdaad.
Regisseur Patierno bezocht de archieven van Rai Teche en ging als een filmarcheoloog tekeer met het materiaal over de misdaad in Napels. Met nieuws en interviews uit die tijd zie je het langzaam misgaan in Napels. De jonge boefjes, die achteloos vertellen net een man van zijn pensioen te hebben beroofd. De smokkelaars met hun illegale sigarettenverkoop. Of het bizarre interview met Cuttolo, de Camorra-baas die in interviews bijna beleefd en immer glimlachend antwoordt niets af te weten van de Camorra. Een streep door het beeld dat gangsters alleen maar stoer doen en chagrijnig kijken.
Bijzonder project. De film geeft meer sfeer dan dat het informeert. Toch heb ik dat liever. Je kunt nu zelf nadenken, er wordt je geen mening via pratende hoofden door de strot geduwd. En de mensen die worden geïnterviewd in die tijd analyseren het zelf al: door werkloosheid werd iedereen het grijze en vervolgens zwarte circuit in geduwd.
Sakawa – gewiekste oplichterij in Ghana
Andere criminelen zien we in Sakawa. Hoewel je ze dat nauwelijks kunt noemen. Het gaat om Ghanezen die parasiteren op goedgelovige, zichzelf overschattende westerse mannen. Ze vinden harde schijven in oude computers, trekken de foto’s ervan af en benaderen westerse mannen op datingsites. Dan vragen ze hen wat geld op te sturen om naar ze toe te reizen. Er zijn er die er flink geld mee verdienen. Want de westerse mannen geloven maar al te graag dat het profiel van het knappe meisje echt bestaat en dat ze echt interesse in hem heeft.
De film intrigeert en is soms hilarisch. Een volwassen Ghanese man doet een Amerikaans meisje na en een Amerikaan aan de andere kant van de lijn trapt er nog in ook. Hun dagelijkse strijd is bijzonder om te zien. Bovendien zie je ook hoe het voodoogeloof de mensen daar in hun ban heeft.
Ben Asamoah heeft de film weten te realiseren via zijn leraar op de filmacademie die weer de juiste geldbronnen open wist te krijgen. Terecht: de film toont een wereldje dat anders onzichtbaar blijft. Het werkt wel mee dat Asamoah dit wereldje kon opengooien omdat hij zelf van Ghanese afkomst is. Ik hoop dat hij meer van die wereldjes in Afrika weet open te gooien. We zien er veel te weinig van, niet-zielige films over Afrikanen.
Een minpunt is de soms iets te gemaakte manier van hoe men net toevallig belangrijke gesprekken houdt als de camera meekijkt. Een valkuil in documentaires. Zo loopt het verhaal lekker door maar echt natuurlijk is het niet.
Bellingcat – Truth in a Post-Truth World – nerdy helden achter een pc
Er zit een grappige link tussen Sakawa en Bellingcat. In beide gevallen gebruiken ze internet om feiten boven tafel te krijgen. In Sakawa om meer te weten over degene die je geld aan het aftroggelen bent, in Bellingcat gaat het om niets minder dan de waarheid.
Wie ook maar enigszins het nieuws volgt, heeft wel ooit van Bellingcat gehoord. Dit zijn de helden van het gelijknamige journalistieke onderzoeksteam. Keer op keer weten ze dingen te ontdekken waar geheime diensten of andere journalisten nog niet achter waren gekomen. Zoals met de aanslag op de MH-17 boven Oekraïne. YouTube, Google Earth, Facebook: dat zijn de middelen waar de Bellingcat-leden ‘forensisch’ gebruik van maken. Het unieke: ze doen het in hun vrije tijd.
Een typische mannenaangelegenheid, deze helden. Het zijn ook ongelooflijke nerds. De een heeft een militaire achtergrond, de ander een journalistieke, een derde was gewoon werkloos. Maar ze zijn goed in wat ze doen. En wie last heeft van vaderlandse trots: er is ook een Nederlander is erbij betrokken, Christiaan Triebert, die het charisma en talent heeft om nog meer te bereiken. Hij is dan ook al ingelijfd door The New York Times.
Het risico is dat als je zegt dat grote staten liegen, je ook kwetsbaar bent. Als een van de Bellingcat-leden van de radar verdwijnt, is er ook paniek in de tent. Gelukkig blijkt het ‘slechts’ een heftige ziekte te zijn. De documentaire geeft een interessant inkijkje in het collectief. Het is ook niet veel meer dan dat: er is geen drama, geen humor, geen emotie. De docu is voor iedereen op DOC2 te zien – een cadeautje van het IDFA.
24 november 2018
Deel 1 IDFA 2018
Deel 2 IDFA 2018
Deel 4 IDFA 2018
Deel 5 IDFA 2018