IDFA 2023 – Deel 4:
Palestina
door Jochum de Graaf
Ruim een maand na het begin van de oorlog tussen Israël en Hamas kun je natuurlijk geen actuele documentaires verwachten. Maar op het IDFA zijn vrijwel ieder jaar Palestijnse films of films over het Palestijnse vraagstuk te zien.
Tijdens de openingsavond 9 november in Carré sprongen demonstranten op het toneel die de omstreden leus ‘From the river tot he sea, Palestine will be free’, ophingen. Artistiek directeur Orwa Nyrabia reageerde daar niet direct adequaat op, leek eerst in te stemmen, maar nam dezelfde avond nog uitgebreid afstand daarvan. Beide uitingen kwamen hem en IDFA op felle kritiek van alle kanten in deze zeer beladen en sterk gepolariseerde discussie te staan. Het Palestijnse Film Instituut besloot uit protest tegen de lauwe opstelling van de IDFA-directie alle activiteiten tijdens het festival af te gelasten en een aantal filmmakers, waaronder het Palestijnse jurylid Basma al-Shariff, trok haar films terug uit het programma.
Eerlijk gezegd ontgaat mij hoe hiermee de Palestijnse zaak gediend zou zijn en de impact op de publieke opinie lijkt me ook zeer gering. Een filmfestival als IDFA is toch eerst en vooral een podium waar documentairemakers tonen hoe volgens hen de wereld in elkaar steekt en daarover het debat met elkaar en het publiek aan kunnen gaan. Wat dat betreft biedt het Palestina-programma voldoende aanknopingspunten.
Bye Bye Tiberias – Eeuwig trauma van leven in ballingschap
Bye Bye Tiberias, halverwege het festival bovenaan de lijst voor de Audience Award, is gecentreerd rond de gevierde Frans-Palestijnse actrice Hiam Abbass (o.a. Marcia, derde vrouw van Logan Roy in HBO-hitserie Succession). Op haar twintigste verliet ze als eerste van haar familie het voornamelijk door Arabische moslims bewoonde dorp Deir Hanna in Galilea, Noord-Israël, om haar droom actrice te worden in Europa na te jagen. Eenmaal geslaagd keert ze nog iedere zomer terug naar haar geboortegrond, naar haar familie, haar moeder, grootmoeder en zeven zussen die achterbleven.
Van jongs af aan neemt ze haar in Parijs geboren dochter Lina mee, die intussen in de dertig besluit met deze film een zoektocht naar haar afkomst te ondernemen. We zien beelden van 1948, de onder Palestijnen genoemde ‘nakba’, ofwel ramp, waarbij de familie uit de buurt van Nazareth van al haar bezitten werd verdreven. De grootvader die zich tot in lengte van jaren afvroeg waar zijn koe en zijn ezel waren gebleven. Bijzondere beelden van de bruiloft van Butheyna, een van de zussen van Hiam, ergens in de jaren tachtig. Het hele dorp is uitgelopen, aan het slot zingen ze patriottische Palestijnse liederen. Aan de oever van het meer van Tiberias, hoofdplaats van Galilea, wijst ze op de strategische positie, aan de noordkant de Golanhoogten van Libanon, oostelijk ligt Syrië en zuidoostelijk zie je nog iets van Jordanië. En daar, bovenop de heuvels is de laatste jaren een aantal Joodse nederzettingen verrezen, altijd bovenop de heuvel zodat ze de omgeving kunnen overzien. Hiam onderhoudt goed contact met haar moeder, vertelt over haar liefdes, haar scheiding van haar eerste man Michael. Ze vertelt lachend dat ze op haar 57ste van haar moeder te horen kreeg dat ze de volgende keer met een moslim thuis zou moeten komen. En de zussen komen uitgebreid in beeld, stuk voor stuk sterke vrouwen die hun loy in eigen handen genomen hebben.
Bye Bye Tiberias is een bij tijd en wijle ontroerend verhaal over het eeuwige trauma van het leven in ballingschap, over het volgen van je ambitie, de ontworsteling aan de patriarchale Palestijnse samenleving, over schuldgevoel, liefde en spijt maar vooral ook hoe belangrijk het is om je eigen geschiedenis te onderzoeken en nooit te vergeten waar je vandaan komt.
Three Promises – Moeder met camera
Kerst 2000. Bij de familie Srouji, een seculier Palestijns middenklassengezin uit Beit Jala op de West Bank, lijkt het allemaal pais en vree. De Kerstman komt langs met de cadeautjes. Een paar maanden later is het echter heel andere koek: de tweede intifada, Palestijnse opstand tegen de Israëlische bezetting, is uitgebroken en het Israëlische leger reageert met harde vergeldingsacties. Vanuit de donkere huiskamer, de elektra is uitgevallen, kijken vader Karim, moeder Suha, dochter Dima en zoon Youssef naar de lichtkogels en vuurflitsen in de verte, boven Bethlehem, het lijkt wel Oud en Nieuw.
Suha Khamis is in die jaren begonnen met het filmen van haar gezin, de nog jonge kinderen in de weer met speelgoed, verjaardagsfeestjes, de grootouders die vaak over de vloer komen. Maar allengs komt de oorlog dichter en dichterbij, bominslagen vlakbij. Ze legt vast dat ze moeten schuilen onder de trap, later zich alleen beneden in de kelder met z’n allen onder wat dekens en schaars kaarslicht nog veilig voelen. De situatie wordt steeds bedreigender, ze staan doodsangsten uit en Suha doet tot driemaal toe – hoewel niet-religieus – de belofte aan God dat wanneer ze dit allemaal zullen overleven ze de kinderen mee zal nemen en naar het buitenland zal vertrekken. Uiteindelijk nemen ze de stap en verlaten ze de bezette West Bank.
Zoon Youssef ontdekte in 2017 het archiefmateriaal en interviewt zijn moeder wat voor impact die gebeurtenissen destijds op hun gezin hadden en hoe dat nog steeds doorwerkt. Het gesprek vindt plaats in de tuin van het huis ergens op de West Bank waar zij na dertien jaar buitenland is teruggekeerd. Je vraagt je dan onmiddellijk af hoe het nu op dit moment met iedereen is.
Three Promises is een mooi intiem portret van een moeder met een camera, het opgroeien onder de Israëlische bezetting en in wat wijder verband een kleine geschiedenis van het Palestijnse volk.
Life is Beautiful – Permanente verblijfsstatus in Noorwegen
Regisseur Mohamed Jabaly maakte op het IDFA 2016 diepe indruk met zijn film Ambulance, een documentaire over de 51 dagen die hij als filmende bijrijder meereed op een ambulance tijdens de Gaza-oorlog van 2014. De ontreddering, paniek, het verdriet, de woede, het afgrijzen over het verschrikkelijke leed, de huilende mannen bij de zoveelste begrafenis, de hartverscheurende beelden van de spelende jongetjes die op het strand door Israëlisch vuur omkomen.
In 2014 kreeg Jabaly een uitnodiging voor een conferentie in Tromsø, noordelijk Noorwegen, boven de Poolcirkel. Hij heeft een visum voor een maand, maar kan daarna niet terugkeren naar Gaza. De grensovergang bij Rafa, de enige toegangsweg over land vanuit Egypte naar het zuiden van de Gazastrook ,is hermetisch afgesloten. Het zou uiteindelijk zeven jaar duren voor hij weer zijn familie en vrienden in zijn armen kon sluiten. In die jaren doet hij verwoede pogingen om aan een verblijfsstatus te komen, als stateloze mag hij volgens de Noorse wet niet reizen, maar moet anderzijds op termijn toch het land verlaten.
Intussen raakt hij redelijk ingeburgerd in Tromsø en maakt de nodige vrienden in de Noorse filmscène. Beelden van de overweldigende natuur in Noorwegen zijn natuurlijk onontkoombaar en dat hij leert langlaufen levert een paar leuke scènes op. We krijgen ook beelden van Gaza te zien, hoe hij als autodidact de stad leert filmen, zijn ambitie om een filmschool te starten waar hij jong talent wil gaan opleiden en dat hij uiteindelijk na zeven jaar met heel veel getraineer de grens mag oversteken en zijn vrienden en familie weer in de armen kan sluiten. Je vraagt je dan vanzelfsprekend af hoe het er daar nu uitziet en je koestert geen enkele illusie over de humanitaire catastrofe die zich daar voltrekt.
Maar Life is Beautiful is voor het overige een tamelijk vlak verhaal waarin het accent ligt op de jarenlange procedure om in Noorwegen te kunnen blijven, met telkens weer uitstel, protest aantekenen tegen besluiten, steuncomités oprichten, rechtszaak aanspannen, advocaat inschakelen en opnieuw wachten op een definitieve beschikking. Je kunt je ook wel wat voorstellen bij de grote sympathie die hij bij Noorse vrienden weet op te wekken; er staat een enorm ontvangstcomité wanneer hij weer in Tromsø terugkeert en eindelijk een permanente verblijfsstatus heeft gekregen. Maar een duidelijke point zit er niet in de film. Je kunt zien dat hij overvallen door de oorlog tussen Israël en Hamas geworsteld heeft met het einde. De film kwam pas een week voor de wereldpremière op IDFA af.
In zijn slottoespraak daarbij, waar het veel ging over de pijn die iedereen voelt en zijn leven beheerst, gaf hij een kleine twist aan de veel bekritiseerde leus ‘from the river to the sea’. Die zou niet alleen voor Palestijnen moeten gelden, maar ook voor alle Joden, alle mensen die daar zijn, dat ze in alle vrijheid met elkaar zouden moeten leven. Wellicht krijgt of neemt hij nog de gelegenheid om een dergelijke boodschap in de film uit te dragen.
Arna’s Children – Theater in het kamp
Vlak voor het begin van Arna’s Children afgelopen weekend hield producent Osnat Trabelsi een emotionele toespraak. 7 oktober verloor ze een van haar meest dierbare familieleden door het afgrijselijke geweld van Hamas. In haar toespraak memoreert ze ook de nooit opgehelderde moord op regisseur Juliano Mer-Khamis door een gemaskerde schutter in Jenin op de West Bank. Arna’s Children werd al in 2003 op IDFA vertoond, maakte toen diepe indruk, maar is nu ineens weer uiterst actueel.
In de openingsscène zien we een oudere vrouw fel gesticulerend en roepend bij een vredesdemonstratie van Palestijnen en Israëliërs. Ze heeft een keffiyeh op haar hoofd, moedigt de passerende automobilisten aan fel te claxonneren. De vrouw is Arna Mer-Khamis, een Joodse activiste getrouwd met een Palestijn en lid van de communistische Maki. De keffiyeh bedekt haar kale hoofd, ze heeft terminale kanker. Arna heeft in het vluchtelingenkamp van Jenin een theater opgericht waar kinderen uit het kamp hun dagelijkse sores even kunnen vergeten en leren zich te uiten. We zien met hoeveel liefde en toewijding ze de kinderen laat acteren, dat ze honden en katten spelen, de opdracht krijgen hun Engelse leraar te imiteren, een kostuumdrama maken en uitvoeren over een prinses en een koning. Wanneer ze van een Zweedse organisatie een alternatieve Nobelprijs krijgt, wendt ze het prijzengeld aan om een fysiek theater midden in het kamp te laten bouwen.
Een Israëlische cameraploeg komt een reportage maken, Arna wordt wereldberoemd in het Midden Oosten. Maar het is een aflopende zaak voor haar, als ze na een paar jaar voor het laatst naar het kamp mag gaan, volgt een overweldigend emotioneel afscheid. Het is de tijd van Rabin en Arafat, de Oslo-akkoorden, er gloort enige hoop in het Midden-Oosten.
Maar na de moord op Rabin eindigt langzamerhand het vredesproces in een stille dood. Begin 2000 breekt de tweede intifada uit en in 2002 vindt de twaalf dagen durende ‘Slag om Jenin’ plaats, vooral rond het vluchtelingenkamp. Arna’s zoon, regisseur Juliano Mer-Khamis, die een tijdje haar werk heeft overgenomen tot het theater door de Israëli’s gedwongen werd te sluiten, gaat op zoek naar de jongeren die we op beelden een jaar of vijf daarvoor nog vrolijk op het toneel zagen. Bijna zonder uitzondering hadden ze een aandeel in de heftige strijd. Ashraf, Mahmoud, Abod en Zakharia vertellen krijgshaftige verhalen.
Sommigen waren commandant van een strijdersgroep, van de 52 Palestijnse doden waren er drie die op de theaterschool actief waren. We zien de afscheidsvideo van Yousef en Nidal die zwaar bewapend in een jeep naar het centrum van de stad reden, en in het wilde weg vier mensen wisten te vermoorden voor ze zelf door het Israëlische leger werden gedood. Affiches met hun foto als martelaar worden op de muur van het kamp geplakt. Een ander groepje heeft felle discussies of ze hadden moeten doorvechten tot het einde of dat het toch beter is dat ze zich hebben overgegeven, tijdelijk.
Ze hebben de bittere strijd verloren en verwijderen de boobytraps die ze rond het kamp hebben aangebracht. Maar de volgende generatie staat al klaar. In de slotscène staan een stuk of tien jongetjes van 7,8, 9 jaar op de puinhopen net buiten het kamp. Ze heffen krijgshaftige liederen aan, dat ze de wandaden tegen hun broeders zullen wraken, dat ze voor altijd samen zullen blijven vechten en strijden voor de Palestijnse zaak. Het stemt zeer somber.
15 november 2023
IDFA 2023 – Deel 1: Openingsfilm
IDFA 2023 – Deel 2: Menselijk leed
IDFA 2023 – Deel 3: Aparte banen
IDFA 2023 – Deel 5: Vrouwen: muziek en voetbal
IDFA 2023 – Deel 6: Risiconemers
IDFA 2023 – Deel 7: Oekraïne