IDFA 2023 – Deel 2:
Menselijk leed
door Bob van der Sterre
Menselijk drama is meer dan ooit hét thema van IDFA. Vier totaal verschillende films over mensen die op integere manier omgaan met tragedies: Brazilië, Engeland, Parijs en Washington State in de VS.
They Shot the Piano Player – Waar is Tenorio jr. gebleven?
Wat gebeurde er met de gevoelige pianist Tenorio jr.? Op het hoogtepunt van de bossanova was hij aan het toeren in 1976 met Vinicius de Moraes. Hij zat in een hotel in Buenos Aires met zijn minnares, zij had hoofdpijn, hij ging naar de apotheek om pillen te halen en kwam nooit meer terug. De (fictieve) Amerikaanse muziekjournalist Jeff (stem Jeff Goldblum) gaat op onderzoek uit om een boek te schrijven, en we volgen alles in animatievorm.
Het onderzoek naar Tenorio jr. van Jeff brengt hem bij familieleden, muziekcollega’s, vrienden, kennissen. Jeff reist wat af en heeft een schijnbaar oneindig budget. Bill Evans in Tucson, vrienden in Argentinië, muzikanten (Joao Gilberto, Caetano Veloso, Milton Nascimento, Gilberto Gil) her en der in Brazilië. De makers (Fernando Trueba, Javier Mariscal) kozen voor een mix tussen een historische detective en biopic. Die grote hoeveelheid mensen die wilde meewerken aan de film is een luxeprobleem. Het zorgt voor ups en downs in de spanningsboog; dat is wel jammer.
Daar staat tegenover dat de film vanwege de animaties prachtig is om te zien. De film maakt optimaal gebruik van de vrolijkheid van de bossanova (kleurrijke kroegen) tegenover de doom and gloom van leven in een Argentijnse dictatuur (zwarte, donkere straten). Dat waar Tenorio jr. onbewust een symbool van werd. Animatie in documentaires biedt mogelijkheden die je nooit zou hebben gehad bij een reguliere pratende hoofden-docu. Denk bijvoorbeeld aan de film Tower (2016). Ik denk dat credits moeten gaan naar journalist/tekenaar Joe Sacco, die op comicgebied veel heeft betekend voor dit crossovergenre.
Red Herring – Een film maken over je eigen hersentumor
De filmmaker Kit Vincent heeft een hersentumor. Hij filmt deze periode, en zijn vader en moeder. Ze praten openlijk over hun omgang met zijn ziekte. We zien ze foto’s kijken, praten over het verleden, samen wandelen. En wachten op nieuwe telefoontjes van de artsen.
Zijn vader begint zich uit het niets te verdiepen in de Tora en judaïsme. Mogelijk omdat hij bij een groep wil horen? En bekwaamt zich in schilderkunst. Zijn moeder zoekt toevlucht in haar werk als verpleegkundige. En Kit lijkt zijn emoties te verstoppen achter de camera. Hij vraagt zich op zeker moment zelfs af of de film hem helpt bij het afscheidsproces. Het is vooral de vader die aan het verwerken is, die zelfs een hartaanval kreeg op het moment dat zijn zoon vernam dat hij een hersentumor had.
Tragische maar interessante film: hoe gedraag je je in zo’n situatie? Hoe praat je met elkaar? Wat verwacht je van elkaar? ‘Je bent mijn moeder dus verwacht ik meer inzet van jou.’ Het wordt nergens te sentimenteel of weeïg, wat dé uitdaging is bij films over ziektes als kanker. Maar het blijft ook wat gewonig. En het had wat korter gekund. Wel eentje die hoog gaat scoren in de lijstjes van de publieksfavorieten en misschien zelfs een kraker kan worden in filmhuizen.
Where God Is Not – Nabootsen gevangeniservaringen is pijnlijke ervaring
Drie ex-Iraanse gevangenen, nu levend in Frankrijk, recreëren hun gevangenhouding onder leiding van regisseur Mehran Tamadon. Ze doen dat in opslagruimtes in Parijs.
Het recreëren van een gevangenis is niet makkelijk. Een bed aan elkaar lassen, de houten planken op de juiste afstand krijgen, de (religieuze) muziek uit die tijd terugvinden. En dan nog het fysieke geweld. Met name zakenman Ebrahimi kan tot in detail uitleggen hoe een kabel tegen de zool van je voeten wordt aangekletst. “Het is pijn als een bliksemflits.” Hij bindt Tamadon vast en legt uit welke pijn je waar voelde. “Er is geen groter plezier dan dat je te ontboeien.” Daarna zegt hij nog sorry tegen de mannequin die ze als voorbeeld gebruiken.
Homa Kalhori, schrijfster, gaat misschien het verste over haar grens om de pijn te her-ervaren. Tranen vloeien rijkelijk. En Taghi Rahmani loopt (wederom) kilometers in zijn minicel. Hij maakte zes maanden eenzame opsluiting door. Hij beschrijft de strijd met de hoofdondervrager. ‘Zijn doel is om je te laten stoppen met wie je bent… Activist, journalist.’ Ook frappant: ‘De ondervragingsruimte is een oorlog en de ondervrager moet die winnen.’ Als Tamadon vraagt of deze film dan niet helpt om de hoofdondervrager te laten twijfelen, is Rahmani helder: ‘Helemaal niets. Het is oorlog voor hem, geen les ethiek.’
Deze mensen werden opgezadeld met trauma’s voor hun hele leven. En dan heb je het nog niet eens over het waarom van de opsluiting en de gedwongen bekentenissen. Het enige optimistische is dat ze het kunnen navertellen. Soms is er ook humor. ‘Vond je het niet vervelend dat ze jou niet de leider maakten ?’ ‘Ha, nee, dan had ik hardere slagen op mijn voeten gekregen, dat was het niet waard!’
Recreëren van ellende is bezig met een opmars sinds het succes van de film The Act of Killing. Het is een vrij eenvoudige manier om drama meer inlevend te maken – en vertelt het natuurlijk veel duidelijker dan als iemand het gewoon zegt. Dat bewijst deze film ook. Je hebt niet meer dan de ruimtes, de personen en hun verhalen. Hoewel het met twee uur wel wat te lang is.
Richland – Opgroeien tussen de kernbomtesten
In het nucleaire complex van Hanford (Washington State) werd plutonium gemaakt voor atoombommen. Of te wel het Manhattanproject (bekend via de film Oppenheimer), waarmee de atoombommen van Hiroshima en Nagasaki werden gemaakt. Maar het is nu ook wel duidelijk dat diverse mensen (vaak medewerkers) te jong zijn gestorven aan kanker.
Het gehucht Richland groeide begin jaren veertig uit tot een stad toen de arbeiders van Hanford er kwamen wonen. Nu, tachtig jaar later, gaat documentairemaker Irene Lusztig langs alles en iedereen om te begrijpen hoe er nu op die tijd wordt teruggekeken.
We luisteren naar veel betrokkenen. De native Amerikanen die hun land weggenomen zagen worden. Mensen die opgroeiden in die tijd. Archeologen die bij de afgravingen van besmet gebied betrokken zijn (‘Je kunt er wel wonen maar tuinieren gaat niet’). Kinderen in deze tijd bespreken het symbool van hun school: de beroemde ‘mushroom cloud’ van een atoomexplosie. Een van oorsprong Japanse kunstenares wiens ouders Hiroshima meemaakten. Een man die zich jarenlang verzette tegen het project. Verder veel archiefbeelden zoals president Kennedy die bouw van een complex opent door een stokje met uranium ergens tegen aan te tikken.
Wat je vooral leert van deze film: in het heden van een bepaalde tijd worden vaak te rigoureuze keuzes gemaakt. De effecten voor de toekomst zijn dan even bijzaak. Maar het wordt nou eenmaal wel ooit toekomst en dan zit je ermee.
De muziekstukken vind ik een aardige rode draad in de film, maar de docu is wel wat langzaam. De film gaat veelal over senioren maar heeft ook wel een beetje dat tempo.
13 november 2023
IDFA 2023 – Deel 1: Openingsfilm
IDFA 2023 – Deel 3: Aparte banen
IDFA 2023 – Deel 4: Palestina
IDFA 2023 – Deel 5: Vrouwen: muziek en voetbal
IDFA 2023 – Deel 6: Risiconemers
IDFA 2023 – Deel 7: Oekraïne