*****
recensie Black Mass
Meesterlijke biopic over criminele psychopaat
door Alfred Bos
De werkelijkheid is gekker dan je hem kunt verzinnen, blijkt uit het waar gebeurde en krankzinnige verhaal over een crimineel die door de FBI werd gebruikt als informant. Of gebruikte de crimineel de FBI?
De Amerikaanse cinema heeft een lange traditie van misdaadfilms waarin outlaws worden geportretteerd als vrije jongens die het toch maar flikken, helden dus. Van Scarface tot Public Enemies, de gesjochte vrijbuiter die zich buiten de maatschappelijke orde plaatst is een dubieus voorbeeld, ook al legt de boef het uiteindelijk af tegen de machtige arm van de wet. Met die dubbelhartige houding maakt regisseur Scott Cooper in zijn derde film Black Mass korte metten. Zijn portret van James ‘Whitey’ Bulger, een beroepscrimineel die tussen 1975 en 1995 de onderwereld van Boston domineerde, tekent een monster.
Bulger kon uitgroeien tot de machtigste crimineel van Boston dankzij een unieke omstandigheid. FBI-agent John Connolly, een jeugdvriend, gebruikte Bulger als informant in zijn strijd tegen de maffia en hield hem jaren uit de greep van het gezag. Bovendien was Bulgers jongere broer, Billy, senator voor de staat Massachusetts en de machtigste politicus van Boston. Die persoonlijke verstrengeling van politiek, justitie en criminaliteit heeft al een paar documentaires opgeleverd en er is er nog een biopic in de maak. Martin Scorsese baseerde zijn fictieve The Departed uit 2006 op het spectaculaire verhaal. Black Mass blijft dicht bij de feiten. Het maakt de film des te indringender.
Psychopatische griezel
Cooper vertelt het verhaal geserreerd, via getuigenverklaringen van Bulgers handlangers die als voice-over overlopen naar de handeling zelf. Slimme enscenering benut het ontwikkelen van de verhaallijn om de karakters van de twee Bulgers en hun jeugdvriend te tekenen, wat de vaart ten goede komt zonder het tempo op te jutten. Het geeft Johnny Depp, bijna onherkenbaar met kalende schedel, blauwe lenzen en brak gebit, de ruimte om Jimmy Bulger als psychopatische griezel neer te zetten in een van de beste rollen uit zijn loopbaan. Hij overtuigt door zijn ingetogen kilheid, waar Jack Nicholson (die hetzelfde personage vertolkte in The Departed) met exuberante tics van Bulger een killer clown maakte.
We zien Bulger als pseudo-huisvader, als zoon op bezoek bij zijn moeder, als broer met Billy Bulger (Benedict Cumberbatch), als quasi-buurtbeschermer, maar vooral als gewetenloze crimineel die de ‘alliantie’ met FBI-agent en jeugdvriend Connolly (Joel Edgerton) benut als vrijbrief om een crimineel imperium op te zetten. ‘Fuck protocol’, zegt de FBI-agent als hij tegen alle regels en gezond verstand in Bulger benadert. Black Mass toont hetzelfde universum als Andrew Dominiks Killing Them Softly van enkele jaren terug: Amerika is geen land, het is een bedrijf waarin loyaliteit belangrijker is dan de wet.
Sterke rolbezetting
Black Mass heeft een perfect tempo dat gestaag crescendo gaat. De eerste akte geeft achtergrond en tekent gedetailleerd de psychologie van de belangrijkste personages. Na de dood van zijn zoontje ontspoort Bulger definitief, uitgewerkt via een subplot over een mislukte poging om de gokwereld van Miami over te nemen. Als Bulgers moeder komt te overlijden is er geen houden meer aan en toont de psychopaat zich steeds nadrukkelijker, met als ‘hoogtepunt’ de scène waarin Bulger de vrouw van Connolly in haar slaapkamer met sinistere charme intimideert. De scène is subtiel opgezet, als drietrapsraket, en van een angstaanjagende beklemming.
Naast knappe hoofdrollen heeft Black Mass een aantal fraaie bijrollen, van onder meer Julianne Nicholson, Kevin Bacon, Peter Sarsgaard, Rory Cochrane en Corey Stoll. De sterke ensemblerolbezetting wordt op de geluidsband gecomplementeerd door de treffende maar ingetogen filmmuziek van Tom Holkenborg (ook bekend als Junkie XL), die zich lijkt te spiegelen aan Depps karakterisering van Bulger. Voor de toonzetting van het jaren zeventig-milieu tekenen nummers van Allman Brothers, Joe Walsh en Rolling Stones.
Scott Cooper overtuigde eerder met Crazy Heart (over een gefnuikte countryzanger, Oscar-winnend vertolkt door Jeff Bridges) en het arbeidersmisdaaddrama Out of the Furnace (met Christian Bale als onwillige wreker). Black Mass is met meesterhand geregisseerd, meer ingetogen en daarom des te overtuigender in vergelijking met Scorcese’s indertijd bejubelde The Departed. En na Sicario is het wederom een film waarin realisme het wint van glitter. Er lijkt iets te kantelen in filmland.
12 oktober 2015