Kleine, persoonlijke verhalen rond de bevrijding
door Bob van der Sterre
Landscape After Battle ♦ Le Vieux Fusil ♦ Arnhem: Het Verhaal van een Ontsnapping
75 jaar vrijheid! Soldaten en vrijheidsstrijders gaven hun levens om hier en elders de nazi’s weg te jagen. Camera Obscura wil er ook bij stilstaan. Dat doen we met drie films die persoonlijke verhalen van de oorlog vertellen. Ze spelen zich af rondom de bevrijding.
In Landscape After Battle (1970) beginnen we met triomfantelijke klanken van Vivaldi’s Vier Seizoenen. De Poolse bewoners van een concentratiekamp in Duitsland zijn door het dolle heen: ze zijn net bevrijd door de Amerikanen.
Wachten op de echte bevrijding
Zo makkelijk is het vervolgens niet om bevrijd te zijn. Want ze mogen niets. Wachten tot je weg mag gaan, geen wraak nemen, je niet ongans eten. ‘Geen gevangenis, geen vrijheid.’
Een van hen is Tadeusz Borowski. Een chaotische, intellectuele dichter. Zwaar getraumatiseerd door wat hij in het kamp heeft meegemaakt. Een al even getraumatiseerd meisje komt uit een ander kamp. In hun weirdness zijn ze voor elkaar gemaakt.
Hij beschrijft zijn wrange ervaringen. ‘De muziek in het kamp was geweldig, de nazi’s brachten de beste musici.’ En: ‘Ik herinner me de geur van haar haar toen ze me afranselde bij de nazi’s.’ Ze vertelt over de hare: ‘We zaten achter een kast verstopt. Ik maakte 28 razzia’s mee.’
Zoals veel van Andrzej Wajda’s films is ook deze zeer eigenzinnig. Het is deprimerend, dat zeker. Niemand wordt gespaard. Zelfs de kampbewoners niet. Maar van tijd tot tijd is de film schattig, romantisch en op een wrange manier grappig. Als ze vrijen, beschrijft ze haar vreselijke ervaringen en roept hij uit: ‘Om te leven, moet je vergeten!’
De desoriënterende film biedt verrassend veel close-ups. De acteurs hebben expressieve gezichten. Daniel Olbrychski (acteert nog steeds) als Tadeusz (schrijver van deze verhalen) en Stanislawa Celinska als Nina. Verder veel rook en kleur in de gewaagde cinematografie van Zygmunt Samosiuk.
En Polen was natuurlijk na de oorlog zo vrij nog niet. Dat bewees wel het lot van deze film. De geheime politie nam het materiaal in beslag want twee dissidenten hadden bijrolletjes gehad om wat geld te verdienen. De film verscheen pas in 1978 in de VS in de bioscoop. In Nederland zelfs nooit.
Tragedie in Frans dorp
Twee andere personen van wie de levens overhoop worden gegooid door de oorlog: Julien en Clara Dandieu in Le Vieux Fusil (1975).
Julien is chirurg in Montauban. Het is 1944 en de bevrijdingsstrijd rondom Montauban staat op punt om los te barsten. Daarom stuurt hij zijn vrouw en dochter naar Barberie. Daar heeft hij een landhuis. Daar komt toch nooit iemand.
Zal je net zien: vallen de SS’ers die ochtend het dorpje binnen om wraak te nemen op een verzetsdaad. Ze vermoorden iedereen. Daarna plunderen ze Juliens eigen landhuis.
Julien die nog moet bekomen van een enorme traumatische ervaring, ziet vervolgens de SS in zijn eigen huis lol trappen, zijn champagne drinken en zijn privéfilms bekijken. En hij wilde alleen maar zijn eigen vrouw verrassen met een bezoekje.
Hoe wraak te nemen? Julien is een mollige chirurg, geen superfitte rambo. Een voordeel: hij kent zijn huis als geen ander. Hij pakt zijn dubbelloops en posteert zich bij de waterput. Dat is een het begin van een duel tussen Julien en de SS’ers.
Wie de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog in Frankrijk kent, herkent misschien waar dit incident op gebaseerd is: de tragedie in het dorp Oradour-sur-Glâne. De SS nam wraak op een verzetsactie door alles en iedereen in het dorp plat te branden. Ik ben er zelf ook geweest. Het is onthutsend om daar te lopen waar de misdaad plaatsvond en tegelijkertijd fascinerend omdat het dorp tegelijk een tijdmachine is: alles is zoals het was in 1944. Overigens is dit dorp in de film niet dat dorp: dat is Bruniquel.
De film is een prettige manier van geschiedvervalsing: nu komen de SS’ers er niet zo goed van af. Verder is het een redelijk recht-door-zee film van Robert Enrico (een regisseur die buiten Frankrijk nauwelijks bekend is). De film werkt vooral dankzij twee prettige acteurs, die bijna elke film waarin ze speelden sjeu gaven: Philippe Noiret en Romy Schneider. De grap is dat bij de opnamen destijds Schneider Noiret nauwelijks kon luchten.
Prettig acteren en echte Nederlandse boeren
We eindigen in Nederland. In Arnhem: het Verhaal van een Ontsnapping uit 1976 zien we ze eindelijk een keer correct: Duitsers die Duitsers acteren, Engelsen die Engelsen spelen en Nederlanders als Nederlanders.
De film verhaalt het persoonlijke avontuur van legerarts Graeme Warrack die na de mislukte operatie Market Garden in september 1944 gevangen werd genomen. Hij komt in een gevangenenkamp. De Duitsers vertrekken, hij verstopt zich, als de bevrijding te lang op zich laat wachten, vertrekt hij, komt bij een boerderij, krijgt een schuilplaats, probeert met een groep Britten te ontsnappen (mislukt), keert terug bij de boerderij (band met boerendochter), vertrekt opnieuw, om na talloze onderduikplaatsen eindelijk te ontsnappen.
Het plot verklappen is hier nauwelijks schokkend aangezien het hier verfilmde boek van Warrack in de winkel kwam. Dan weet je wel dat hij het er goed van afbrengt.
Een unieke productie: de omroepen NOS en de BBC produceerden in 1976 deze film samen. En zo authentiek als wat. Alles op locatie (Veluwe en Apeldoorn) met echte Nederlandse boeren – dat zie je al niet vaak in Engelstalige films. Toen het opeens ging sneeuwen, moesten ze dus ineens winterse scènes schieten.
Prettige acteurs ook. De actrice Marie-Louise Stheins acteert hier stukken menselijker dan Renée Soutendijk en Monique van de Ven dat ooit zouden doen. En ze was pas negentien. Stheins vertelde dat ze veel leerde van John Hallam die Warrack speelde. “Ik wist niet zo goed hoe met de camera om te gaan, of met het geluid, maar dat gaf hij me allemaal mee. Een lieve man en een geweldig acteur.” Het artikel over de film (en de film zelf) staat op NOS.
Al deze kleine drama’s geven ons een kans om te beseffen hoe belangrijk die bevrijding wel was. Misschien hebben we wat aan die moed en doorzettingsvermogen van toen als nu we balen dat we nu vanwege het coronavirus even niet meer op een terrasje kunnen zitten..
4 mei 2020
