Opening tentoonstelling Andrej Tarkovski in Eye
De man achter de films is een van ons
door Ralph Evers
Na de officiële opening van Andrei Tarkovsky The Exhibition door Eye Filmmuseum-directeur Sandra den Hamer en een woordje van Jaap Guldemond, die de tentoonstelling vormgaf in samenwerking met Andrej Tarkovski junior, kon de verzamelde pers vrijdagochtend 13 september een kijkje nemen. De tentoonstelling gaat uiteraard over de filmkunst van de Russische cineast Andrej Tarkovski (1932-1986).
Voor het eerst krijgen we documenten uit het privéarchief (secuur bijgehouden door zoon Andrej in Florence) te zien, waaronder foto’s van de jonge Tarkovski en stills uit diens autobiografische Zerkalo (De Spiegel). Op polaroids die Tarkovski tussen 1979 en 1985 maakte, valt het spelen met licht op. De polaroids kennen eenzelfde esthetiek als zijn films. Daarnaast zijn er talloze setfoto’s, scripts, scenario’s, dagboeken, brieven en ruwe schetsen van filmscènes. Een intiem portret van de man achter de film.
Naturelle kleurstelling
Eye vertoont naast de films van Tarkovski werk van filmmakers die ofwel als inspiratiebron golden (Bresson, Paradzjanov) of die door hem geïnspireerd zijn (Von Trier en Garland). De vertoningen van Tarkovski’s oeuvre zijn veelal digitale restauraties, die later ook een tour langs veertig bioscopen in het land krijgen. Of de kijker zal opmerken of het een digitale restauratie betreft, valt te bezien, en het idee dat de filmkwaliteit is verbeterd, trekt zoon Andrej in twijfel. Ik kan me daar wel in vinden, want die spikkels bij analoge cinema geven een charme die we gaan missen met de voortzetting van het digitale tijdperk. Daarnaast valt de naturelle kleurstelling in het werk van Tarkovski op: die staat haaks op de hoogglans HDR500-kleurenporno van deze tijd. Gelukkig roept in de expositie het bijna vochtige groen van Stalker en Solaris nog steeds datzelfde ongerepte gevoel op.
Voor jongeren worden er vanaf 7 oktober rondleidingen gegeven, georganiseerd en uitgevoerd door jongeren. Het idee daarachter is dat zij op zoek gaan naar eigentijdse ervaring en interpretatie van Tarkovski’s werk, zonder ‘besmet’ te worden door de reeds bestaande duidingen, interpretaties en verklaringen. Naast tal van beschouwingen over Tarkovski lees je later in onze maandspecial een interview met zijn zoon Andrej, die ons graag even te woord stond en met name de rol van een jong publiek benadrukte. Zijn documentairefilm Cinema Prayer gaat op 28 november in première.
Mythe rond Stalker
In de korte Q&A ontkracht Andrej junior een hardnekkige mythe rondom Stalker: enkele jaren na de film is iedereen die betrokken was bij Stalker overleden. Enkelen aan kanker, waaronder Tarkovski zelf, maar ook een aantal door een hartaanval. Het verhaal ging dat er een te hoge stralingswaarde was en dat de rivier de Jägala, waar de verlaten elektriciteitscentrale staat en waar de acteurs in waden, vergiftigd zou zijn.
Ook interessant om te horen is dat Tarkovski uit een nalatenschap van literair Rusland komt. Vader Arseny was dichter met wortels uit de rijke negentiende eeuw van Rusland. In diezelfde lijn vertaalt Andrej deze rijke geschiedenis naar het witte doek, waarbij zoon Andrej opmerkt dat in de tijd dat de films uitkwamen de ‘gewone burgerman’, zoals de fabrieksarbeider of de boer, de films vaak veel beter begrepen dan de filmcritici. Waar de onbevangen kijker geraakt wordt door de emotie en sfeer die de films ademen, mierenneukt de criticus op de technische aspecten of de atypische vertelstijl.
Waardig en indrukwekkend
De tentoonstelling is op een waardige, indrukwekkende wijze vormgegeven. Het werkt natuurlijk enorm goed dat we in een donkere ruimte de buitenwereld achter ons laten en de spirituele, mystieke wereld van een tijdloos kunstenaar binnenstappen. Vrijwel direct valt ons oog op een citaat: ‘There is no deeper, more mysterious, and more critical mystery than the mystery of our existence’. Er is geen dieper, mysterieuzer en meer essentieel mysterie dan het mysterie van ons bestaan. Dat belooft wat! Een ziener die het mysterie van het leven tracht te benaderen (ik denk dat doorgronden onmogelijk is). Het is een variatie op de vrolijke opmerking van een van de taoïstische wijzen die zegt dat over het mysterie van het leven niets te zeggen valt, dus moeten we erover blijven praten (als tegenhanger van Wittgensteins ‘waarover men niet spreken kan, daarover dient men te zwijgen’). Dit krijgt in de tentoonstelling vorm door een korte contemplatie bij elke film.
Zo krijgen Tarkovski’s unieke poëtische beeldtaal, bijbelse thema’s en de vier elementen een duiding. Aarde, vuur, water en lucht hebben een prominente plek in zijn films. Water is in vele gedaanten aanwezig en al stromend associeert het aan het leven, geboorte, stilstaand aan de dood. Vuur kan verzengend, vernietigend, doch ook zuiverend zijn. Lucht heeft een spirituele connotatie, Aarde is de grond van het creatieve proces en de verbeelding gevat in vorm.
Het meest indrukwekkend zijn de beeldcomposities van de films. Fragmenten van 20 tot 25 minuten zijn in een loop aan elkaar gemonteerd en maken een eerste, doch diepe indruk op de bezoeker. Met name Solaris springt eruit. Wanneer je op het juiste moment de eigen ruimte van deze geprojecteerde film betreedt, is het alsof je de film inloopt. Dat werkelijke, vochtige gras, waar hoofdrolspeler Kris Kelvin in het begin van de film door waadt, sprankelt van het scherm en contrasteert sterk met de donkere ruimte waarin de doeken zijn opgehangen.
Spiegels van de ziel
Ook Stalker is waanzinnig gedaan. Drie schermen naast elkaar, met drie verschillende fragmenten, die met elkaar in gesprek lijken te gaan in vragen en antwoorden naar elkaar. Waanzinnig omdat de lineaire logica van onze technologische alledaagsheid vanuit een dieper weten bespiegeld wordt. Wie de moed heeft de dialogen tot zich te laten doordringen, kan bijna niet anders dan het eigen leven in vraag stellen. Het is Tarkovski op zijn best. Het is een religieuze overdracht die een ieder, gelovig of atheïstisch, aanspreekt, omdat ze fungeert als spiegels van onze ziel.
Het werkt ook omdat het getoonde geen pretenties heeft. Het is een artistieke uitdrukking in naakte vorm, congruent aan de strengheid die Tarkovski voorstond in zijn contemplaties over film en te lezen is in zijn boek De Verzegelde Tijd (dat later in onze Tarkovski-special uitgebreid aan bod komt). Temidden van alle betoverende beelden en dialogen die zo’n indruk op de ontvankelijke bezoeker maken, zijn er de foto’s van het leven van de filmer en diens wereld zelf. Ze brengen ons weer terug op aarde, op eigen voeten. De man achter de films is ook maar een van ons, met vriendschappen, tegenslagen, familiekiekjes en toekomstdromen.
De tentoonstelling Andrei Tarkovsky The Exhibition is tot en met 6 december te zien in Eye Filmmuseum in Amsterdam.
16 september 2019