Cinema van de Baltische staten, deel 3: LITOUWEN
Meest volwassen van de drie

door Ralph Evers

Na eerder de Estse en Letse cinema tegen het licht gehouden te hebben, volgt tot slot de Litouwse cinema, de meest volwassen van de drie. Waar ze in Estland hoge met middelmatige kwaliteit afwisselen en in Letland nog in de kinderschoenen staan, laat men in Litouwen een duidelijk hoger niveau zien. En dat in meerdere genres.

Van intelligente sciencefiction tot klein coming of age-drama. Van platteland tot stedelijke drama’s. In de persoon van Sharunas Bartas heeft Litouwen ook een heuse filmauteur. Aan de hand van enkele films volgt hier een schets van de Litouwse cinema.

Sci-fi
Ronduit sterk is het sciencefictiondrama Aurora – Vanishing Waves (2012). Hierin volgen we onderzoeker Lukas, die middels baanbrekende technologie in de geest van Aurora stapt. Een vrouw die door een ongeluk in een diepe coma is weggezakt. Van Lukas leren we dat zijn huwelijk zich in een crisis bevindt. Wanneer hij Aurora voor het eerst ontmoet in de door de techniek geconstrueerde realiteit ervaart hij erotische gevoelens. Dit onvoorziene effect dreigt het onderzoek negatief te beïnvloeden. Ondertussen raakt Lukas meer en meer geobsedeerd door de fragiele en sensuele Aurora (gespeeld door Jurga Jutaite, die we zo ook in You am I tegenkomen).

De kille wetenschappelijke omgeving met z’n laboratorium, witte jassen, koud licht en een gedrevenheid naar harde resultaten contrasteert als dag en nacht met de serene wereld tussen Lukas en Aurora. Wanneer zich in haar onderbewuste echter ook problemen voordoen in een echtgenoot (gespeeld door Sharunas Bartas) die ten tonele verschijnt, wordt er een groot beroep gedaan op de oplossingsvermogens en stressbestendigheid van Lukas. De soms bizarre coma-wereld van Aurora is vernuftig en creatief verbeeld.

Ondersteund door een team neurowetenschappers is er veel aandacht gestoken in de wetenschappelijke kant van de film. Dit is terug te zien in de goed uitgewerkte technische details en de meeslepende narratief.

Off the grid
In de film You am I (As esi tu, 2006) volgen we de excentrieke architect Baronas, die zijn roeping naleeft door ‘off the grid’ te gaan. Hij is klaar met het leven in de stad en kiest voor een leven in de natuur, zelfvoorzienend. Hij bouwt zijn moderne, gezellige boomhut in de eindeloos lijkende bossen van Litouwen. Ondertussen trekt hij er overdag wat op uit in de omgeving.

Op een feestje leert hij Dominyka (Jurga Jutaite) kennen, een ook wat eigenzinnig meisje. Een romance lijkt op te bloeien, waarbij de focus meer op de idylle dan op de personen ligt. Een modern sprookje, dat hinkt op twee richtingen: een romantische film en een persoonlijke zoektocht. Het verhaal staat voorop, waardoor het licht experimentele karakter een eigen draai geeft aan het genre.

Litouws Festen
Christmas. Uncensored (2012) is een meedogenloze film over een familiedrama, dat zich rond de kerstdis afspeelt. Een echtgenote, een vader en gebroken beloftes rond de huwelijken zijn belangrijke ingrediënten in dit zwartgallige kerstdrama. Gelijkend op Festen trekken de personages de registers van het lelijke flink open. De Pater Familias kenmerkt zich door een aaneenschakeling van racistische, conservatieve, traditionele opvattingen over de huidige tijd. Het vroeger-was-alles-beter discours waar de jongere familieleden en waarschijnlijk de kijker al gauw genoeg van krijgen.

De film gaat in een hoog tempo. De snijdende dialogen vliegen als dartpijlen over en weer en niemand wordt gespaard. De kwaadheid wordt met overtuiging gespeeld en het drama wordt tegen het toelaatbare opgestuwd, waardoor temidden van alle ellende een fijnzinnig soort humor ontstaat. Word ik als kijker nou in de maling genomen, of betreft het hier een volstrekt ontspoord gezin? De beschuldigingen en onthullingen zijn zo naar, zo op het bot dat de zwaarte ondraaglijk zou zijn. Zou zijn, want er zit iets in de manier van ruziemaken en overdrijving, dat het wellicht uiteindelijk inderdaad een klucht kan zijn. Een gitzwarte dat wel, maar voor wie die klucht oppakt, kent de film een verrassende dubbele bodem. Indien je de humor er niet van in kan zien, heb je een zware avond. 

Niet zomaar een zomer
Het poëtische coming of age-verhaal Sangailes Vasara (2015), ook wel The Summer of Sangaile, volgt de verlegen, eigenzinnige Sangaile tijdens een levensveranderende zomer. Met haar hobby stuntvliegen (naar het schijnt een nationale hobby in Litouwen) en een grote sociale onhandigheid, weet ze de aandacht van Auste naar zich toe te trekken. Auste is een vrije vogel die droomt van een leven als fotograaf en haar eigen mode ontwerpt. In Sangaile vindt ze een muze die haar werk nieuw elan inblaast.

Het spel is naturel en goed op elkaar ingespeeld en de cinematografie is verbluffend. Vooral de beelden met het stuntvliegen, alsmede de sfeervolle shots in het kleine stadje waar dit verhaal zich afspeelt. Uiteraard draagt Sangaile een geheim met zich mee, wat zich teder in de film ontvouwt, tegen een achtergrond van onzekere tieners die elk hun eigen manier vinden hier mee om te gaan. 

Sharunas Bartas
In het bijzonder wil ik tot slot de regisseur Sharunas Bartas nog toelichten. Een heuse filmauteur, te herkennen aan z’n eigen beeldtaal. Een taal die traag is en oog heeft voor kleine details, een focus op lichtval en vaak zwijgende mensen, getormenteerd door teleurstellingen of tegenslagen opnieuw op zoek gaan naar een zich verhouden met de wereld. Ook metaforen zijn hem niet vreemd, zoals in het prachtige A Casa (1997). Deze film speelt zich af in en rondom een statig landhuis. De kamers lijken allemaal een eigen verhaal te vertellen, waarbij de hoofdpersoon zich traag van de ene naar de andere kamer beweegt. Het huis zelf fungeert ook als ‘personage’. Een film waar je nog lang over na kunt praten, mits je niet na 10 minuten al in slaap bent gesukkeld. De stijl van Bartas is een ‘acquired taste’.

Wat voor A Casa geldt, geldt in nog grotere mate voor Few of Us (1996). Een film die het moet hebben van z’n sfeer en hypnotische beleving. Het uitgangspunt is namelijk dat een vrouw voor een tijd temidden van een nomadenstam zal verblijven. Echter, ze tolereren haar, maar meer ook niet, de vrouw op haar beurt heeft niet zo’n behoefte aan contact. Wat overblijft zijn die typisch zwijgende mensen, maar bovenal, die scherpzinnige kijk op het verstrijken van de tijd in een tamelijk ongerept deel van onze planeet. De film beweegt de kijker subtiel richting overgave, waarbij dat hypnotiserende een welhaast religieuze ervaring kan geven. Een soort flow ervaring.

Om dan nog één film eruit te pikken, zijn een-na-laatste, Peace to Us in Our Dreams (2015). Met Bartas zelf in een van de hoofdrollen. Met zijn dochter en vriendin trekt hij zich terug op het platteland. De vriendin, een violiste, twijfelt sterk aan haar kunnen en vindt haar uitvlucht mede in de drank. De dochter is onzeker over de relatie tussen haar ouders en voelt zich vergeten.

Dit thema – twijfel – vormt de rode draad, hetgeen zich wederom vertaalt in lange, verstilde takes, waarbij de vallende regen en het kalme meer een ongekende esthetiek kennen. Een nauwelijks opgemerkte schoonheid, die aan de mooifilmerij van Terrence Malick voorbij zou gaan, omdat het tegelijkertijd zo gewoontjes is. Voor een Bartas-film heeft Peace to us… aardig wat plotontwikkeling, wanneer een jachtgeweer ontvreemd wordt om een familievete te beslechten.
 

21 december 2017

 
Cinema van de Baltische staten, deel 1: ESTLAND
Cinema van de Baltische staten, deel 2: LETLAND
 
 
MEER ESSAYS