Movies that Matter 2021 – Kunst in gevangenschap:
Tekenen en verhalen vertellen
door Cor Oliemeulen
Het Movies that Matter Festival wordt dit jaar online gehouden (lees hier hoe alles werkt) van 16 tot en met 25 april met dertig premières en een aantal verdiepingsprogramma’s. In ons derde verslag ontdekken we hoe kunst in gevangenschap kan ontstaan aan de hand van een Spaanse tekenaar in Frankrijk en een verhalenverteller in Ivoorkust.
Josep – De cartoonist en de kampbewaarder
Cartoonist Josep Bartolí vocht in de Spaanse Burgeroorlog, ontvluchtte net als honderdduizenden andere mannen de fascistische dictatuur van Franco en belandde in een Frans concentratiekamp. Hij zou later naam maken met zijn serie tekeningen Campos de concentración die hij er tijdens zijn vijfjarige verblijf zou maken. De animatiefilm Josep, gemaakt door Aurélien Froment (beter bekend als Le Monde-cartoonist Aurel), begint vrij luguber met grauwe schetsen van het kamp, gelardeerd met een horrorachtig muziekje. Dan schakelen we over naar de huidige tijd waar een talentvolle puberjongen een tekening maakt. In dezelfde kamer ligt een oude man op zijn sterfbed. Aan de muur hangt een deprimerende schets van een schreeuwende man. De kleinzoon vraagt aan zijn grootvader hoe hij aan die tekening komt. De oude man vertelt hoe hij als gendarme het concentratiekamp moest bewaken en hoe hij vriendschap sloot met Josep uit Barcelona, terwijl de andere bewakers het leven van de Spaanse gevangenen nog zuurder maakten.
De animatiestijl van Josep is over het algemeen vrij eenvoudig met weinig frames per seconde. In deze statische stijl bewegen bijna altijd alleen de monden van de personages. Echter Aurel heeft ontegenzeggelijk een eigen, weliswaar sombere stijl met zo nu en dan beeldvondsten, zoals het shot van bovenaf van een blauwe zee met in het midden een boot; de schoorsteen blaast een grote zwarte wolk uit die langzaam het beeld bedekt. Terwijl opa zijn kleinzoon het verhaal vertelt, horen we soms gelijktijdig een pen krassen en zien we hoe zo’n vertelling door Joseps schetsen tot stand komt. Het inkleuren van die schetsen werkt als metafoor van de herinneringen die worden ingekleurd.
Het verhaal springt van de hak op de tak, waardoor de chronologie van de gebeurtenissen soms lastig is te volgen. Zo nu en dan weet je niet goed wat werkelijkheid of fantasie is, bijvoorbeeld wanneer de Mexicaanse schilder Frida Kahlo een bezoek aan Josep brengt. Het lijkt een droom, maar in werkelijkheid zouden hun amoureuze contacten zich afspelen direct na de Tweede Wereldoorlog. Het fragmentarische karakter leidt niet af van de vragen die de film uiteindelijk stelt. Hoever gaat iemand in het opvolgen van orders? En hoe ziet de kleinzoon zijn grootvader die medeverantwoordelijk was voor het trieste leven van onschuldige mensen in het concentratiekamp? De finale van Josep geeft het inspirerende antwoord.
Online te zien dinsdag 20 april 04.00 uur.
Night of the Kings – Wachten op de rode maan
In de MACA-gevangenis in de jungle van Ivoorkust zijn de gedetineerden de baas. Absolute leider is Zwartbaard, maar hij is ziek. Volgens de traditie moet een zieke leider zijn eigen leven nemen en plaatsmaken voor zijn opvolger. Zwartbaard wil nog wachten totdat ’s nachts de rode maan verschijnt. Bij de Maya’s stond de rode maan symbool voor energie en zelfvertrouwen, in de MACA-gevangenis voor een nacht van anarchie. Die anarchie kan pas tot uiting komen als Zwartbaard een nieuwe verhalenverteller heeft aangesteld. Hij kiest voor de zojuist gearriveerde jonge, verlegen Roman (nieuweling Bakary Koné), die geen keus heeft. De enige blanke gevangene, Silence (Denis Lavant, vooral bekend van zijn kameleontische hoofdrol in Holy Motors van Leos Carax), die voortdurend een kip op zijn schouder draagt, waarschuwt Roman dat hij zijn verhaal pas moet afronden als het licht is. Anders zal hij het niet overleven. Roman vertelt vervolgens het verhaal van de legendarische rebellenleider Zama King. Het lukt hem door improvisatie en fantasie de toehoorders bij de les te houden, totdat die doorhebben dat Roman de boel aan het rekken is.
Regisseur Philippe Lacôte, die ook het scenario van Night of the Kings (oorspronkelijke titel La nuit des rois) schreef, hanteert ook zelf een mooie vorm van storytelling. Zodra Roman steeds weer verdergaat met zijn enerverende verhaal dat Zama tot een oud koninkrijk behoort, zien we soms beelden die dat verhaal met magisch-realistische elementen ondersteunen. Net zo geslaagd – en afgekeken van de oude Griekse tragedies waarin het koor reageert op het verhaal en lucht geeft aan de gevoelens van de toeschouwers – is de verbeelding van Romans verhaal door collega-gevangenen. Wanneer Roman bijvoorbeeld vertelt over een schorpioen, een soldatenmars of een moord, treden enkele gevangenen uit de groep naar voren om die op theatrale wijze met Afrikaanse zang en dans uit te beelden.
Na I Am Not a Witch (2017) van Rungano Nyoni en Atlantique (2019) van Mati Diop is Night of the Kings (2020) het zoveelste bewijs dat op het Afrikaanse continent de laatste jaren fascinerende films worden gemaakt, in veel gevallen niet vies van een vleugje magisch-realisme. Deze originele gevangenisfilm schopte het als Best International Feature Film tot de shortlist van de Oscars en won al diverse prijzen op filmfestivals, waaronder de IFFR Youth Jury Award in Rotterdam.
Online te zien donderdag 22 april 17.00 uur en maandag 26 april 01.00 uur.
18 april 2021
Movies that Matter 2021 – Quo Vadis, Aida
Movies that Matter 2021 – Advocaten zelf slachtoffer
Movies that Matter 2021 – Kunst in gevangenschap
Movies that Matter 2021 – De nos frères blessés
Movies that Matter 2021 – Finale