Movies that Matter Festival 2022:
Sovjet- en post-Sovjetfilms
door Jochum de Graaf
Het is natuurlijk nog veel te vroeg voor documentaires en films over de oorlog in Oekraïne, op Movies that Matter draait wel een aantal films die achtergrond geven bij het ontstaan ervan, de autocratische traditie van het communisme, de Sovjet-cultuur en het post-Sovjetregime van Poetins Rusland.
Captain Volkogonov Escaped – Thriller over Stalin-terreur
In de openingsscène zijn we in een balzaal van een paleis in Leningrad, immense kroonluchter aan het plafond. Een groep strakke kaalgeschoren jonge mannen doet allerlei rek- en strekoefeningen, laat de forse spierballen rollen, speelt volleybal wat een beetje ontaardt in een ruige worstelwedstrijd. De mannen in pilotenjack en felrode trainingsbroeken zijn onderdeel van de Nationale Veiligheidsdienst, het overheidsorgaan dat zich bezighoudt met de zuiveringsacties in de tijd van de Stalinterreur van de jaren dertig in de Sovjet-Unie. Opdracht is het opsporen, aanhouden, vervolgens martelen en executeren van ‘onbetrouwbare elementen’; mensen die nu misschien nog niet schuldig zijn, maar dat in de toekomst wel eens zouden kunnen worden. Een van de aanvoerders van de eenheid is kapitein Fjodor Volkogonov. Hij is de sterkste, misschien wel de slimste, maar zeker de meest uitgekiende alerte van het stel die zich goed weet te handhaven in het paranoïde klimaat, waar de willekeur regeert. Het is maar een dunne lijn tussen dader en slachtoffer, van beul kan zomaar ineens je eigen hoofd op het hakblok komen te liggen. Volkonogov krijgt toch een beetje last van zijn geweten en is zich zeer bewust van het gevaar daarvan mocht dit door zijn meerderen worden opgemerkt. Wanneer hij op zekere ochtend ziet dat zijn kameraden een voor een worden opgeroepen voor een ‘herevaluatie’ besluit hij te vluchten.
Als in een Bijbelverhaal hoopt hij zijn verdoemenis te kunnen ontlopen en zijn ziel te redden door onterecht vermoorde slachtoffers om vergeving te vragen, onderwijl achtervolgd door zijn voormalige strijdmakkers. Dat levert apocalyptische beelden als hij in een koortsdroom onherkend opgepakt wordt en samen met dakloze mannen gedwongen wordt een graf te graven voor zijn squadron en als in een visioen zijn beste vriend zich een weg uit de grond weet te banen.
We krijgen een huiveringwekkend beeld hoe de terreur in zijn werk gaat. Jonge soldaten in opleiding krijgen ‘les’ van een volstrekt gewetenloze beul die ze grimlachend voordoet hoe je met één goedgericht nekschot een lopende band-executie kunt uitvoeren. Dat scheelt namelijk kogels, hij zelf loopt een op een, 269 schoten op 269 doden.
De apotheose is een bloederig spektakel als Volkonogov over de daken van de gebouwen en huizen van Leningrad vlucht en telkens vergeefs de open ramen en haveloze zolders binnengaat op zoek naar vergiffenis. Dat schitterend vervallend pre-Sovjetdecor wordt in een voor dat tijdperk typerende sociaal-realistische stijl die soms naar edelkitsch neigt in beeld gebracht. Captain Volkonogov Escaped is een thriller over de Stalin-terreur.
Lees hier waar deze film nog is te zien.
Erasing Frank – Tegendraadse punker
De Frank die ‘ge-erased’ wordt is punker in het Hongarije van de jaren tachtig, eind van de Sovjet-tijd. De film begint opwindend als we Frank en zijn vrienden volgen op weg naar een concert, posters plakkend in een onheilspellende tunnel, belaagd door langsrijdende politie. Maar al na een paar akkoorden van een veelbelovend heftige protestsong wordt Frank in de boeien geslagen wegens staatsondermijnende propaganda. Dankzij een vriendin ontkomt hij aan gevangenisstraf en komt hij terecht in een open inrichting, kan gaan en staan waar hij wil maar wordt op gezette tijd toch stevig onder druk gezet door het repressieve regime. In de Sovet-tijd was plaatsing in een gesticht een lot dat nogal wat dissidenten moesten ondergaan. Het idee is dat de voortdurende confrontatie met patiënten in alle gradaties van gekte langzaam maar zeker ook de grootste rebel ziek maakt en zijn identiteit uitgewist wordt.
Frank gaat niettemin het tamelijk hopeloze gevecht tegen de bierkaai aan en vindt een soulmate in het zwijgende meisje Hanna, net als hij kaal en punker, die hem steunt in zijn opstandigheid. Interessant vooral is de ontmoeting met Erös, een oude intellectueel en geharnaste volger van de communistische partij-ideologie die Frank ervan probeert te overtuigen om te stoppen met het ‘bederven van de jeugd’. Met zijn kalme, maar vermoeide stemgeluid en zijn door ouderdom geteisterde lichaam staat hij symbool voor de verouderde macht die krampachtig volhardt in het tegenhouden van alles wat de heersende orde kan veranderen.
De donkere in korrelig zwart-wit geschoten beelden zorgen voor een nogal sombere misschien wel deprimerende sfeer, die in vrijwel alle scènes doorklinkt, niet alleen in de mise-en-scène maar ook in de confrontaties met de vertegenwoordigers van de staatsautoriteit en zijn propagandamachine.
Frank, dicht op de huid gefilmd, is vrijwel constant in beeld, wat de film nogal onrustig maakt, maar zeker ook bijdraagt aan het onmiskenbare verontrustende verhaal over het uitvlakken van opstandige, tegendraadse personen in het Sovjet-tijdperk. Erasing Frank is terecht beloond met de Grand Fiction Jury Award.
Lees hier waar deze film nog is te zien.
F@ck This Job – Teloorgang van een tv-kanaal
F@ck This Job is het verhaal van Natasha Sindejeva die in 2008 door haar man, bankier Alexander Vinokoerov, in staat wordt gesteld een eigen tv-kanaal te beginnen, Dozhd, (‘dozhd’ betekent regen, voor Sindejeva een soort geuzennaam) ofwel The Optimistic Channel. Ze is een van de hippe aanstormende jonge talenten in de nadagen van het hyperkapitalisme in Rusland, toen alles nog mogelijk leek. Het leven van Natasha is verder niet zo interessant, ze is nogal hedonistisch: we zien een stuk of vijftig verschillende coups voorbij komen, ze danst zich de eerste jaren door het leven is het stralend middelpunt van menige Moskouse mediaparty, ze beleeft de korte stormachtige opkomst, turbulente verwikkelingen en uiteindelijk de tergend lange neergang met steeds meer chagrijn. Haar relatie, weinig relevant voor het verhaal, komt bij tijd en wijle aan bod, in de aftiteling wordt vermeld dat ze inmiddels van Vinokoerov gescheiden is.
F@ck This Job is vooral een belangrijke documentaire omdat je beleeft hoe onafhankelijke kritische journalistiek in Rusland mogelijk leek, langzaam maar zeker de persvrijheid gekneveld wordt en media tegenwoordig draconische straffen boven het hoofd hangt wanneer ze tegen de dictatoriale staats propaganda ingaan.
In 2008 wordt Dmitri Medvedev president, de premier die eerst onder Poetin diende en zijn termijn in 2012 weer opgevolgd zou worden door diezelfde Poetin. Poetin die in zijn eerste jaren nog enige lippendienst bewijst aan de vrijheid van meningsuiting, maar allengs autocratischer gaat optreden met beperking van homorechten en het aan banden leggen van de persvrijheid.
The Optimistic Channel profileert zich aanvankelijk met lifestyle, showbizz en cultuur, ongevaarlijk voor machthebbers, maar wordt gaandeweg steeds politieker, omdat ze zoals Sindejeva het zegt ‘Rusland willen laten zien’. Dozhd rapporteert vrijmoedig over Pussy Riot en de corruptie-aanklachten van Navalny. De kijkcijfers zijn dan nog fors oplopend.
De teloorgang zet vanaf 2014 in wanneer er een tamelijk naïeve publieksvraag over het beleg van Leningrad (september 1941 – januari 1944) wordt gesteld, daar moet je in Rusland niet mee aan komen, de Grote Vaderlandse Oorlog is heilig. Dozhd wordt van de kabel gegooid en verliest tachtig procent van zijn kijkers. Als internetkanaal bereiken ze een schamele 60.000 abonnees, op 140 miljoen inwoners. Manmoedig blijven ze doorgaan met kwaliteitsjournalistiek. Grote gebeurtenissen als het neerhalen van MH 17, de protesten tegen de gevangenneming van Navalny gewoon zoals het hoort snel en actueel door Dozhd in beeld worden gebracht, terwijl op hetzelfde moment de live screening van de andere veel grotere tv-kanalen doorgaat met het uitzenden van een quiz, talkshow of een of andere serie.
De langzaam maar zekere ondergang wordt bezegeld wanneer op 1 maart dit jaar de toegang tot het internetkanaal door de Russische regering geblokkeerd wordt vanwege de berichtgeving over de oorlog in Oekraïne.
15 april 2022
Movies that Matter Festival 2022 – Openingsfilm Navalny
Movies that Matter Festival 2022 – Activisten
Movies that Matter Festival 2022 – Judas and the Black Messiah
Movies that Matter Festival 2022 – Les choses humaines
Movies that Matter Festival 2022 – Het Grote Verzwijgen