Verslag IDFA Deel 1
door George Vermij
In ons eerste verslag van het IDFA een indringend beeld van de terreur van de Rode Khmer, de wijze lessen van bekende documentairemakers, gevechten van Muhammad Ali buiten de ring en een prachtig portret van een ongewoon kunstenaarsechtpaar.
S21 The Khmer Rouge Killing Machine is een pijnlijke en confronterende film over een Cambodjaans gevangenkamp waar tijdens Pol Pots regime duizenden mensen werden gemarteld en vermoord. De film die gemaakt werd in 2003 is te zien, omdat regisseur Rithy Panh op het festival geëerd wordt door een retrospectief. Panh behandelt in zijn documentaires de traumatische recente geschiedenis van zijn land en probeert in zijn films een manier te vinden om de stemmen uit het verleden te laten spreken.
Het is een fascinatie die vergelijkbaar is met de Chileen Patricio Guzman die in zijn oeuvre steeds terugkijkt naar Salvador Allende en de bloedige staatsgreep van Pinochet. S21 The Khmer Rouge Killing Machine is conventioneler van stijl dan Panhs nieuwe film The Missing Picture, waar hij zijn eigen leven ten tijde van de terreur navertelt met behulp van animaties van kleifiguren. S21 is een film die in zijn tempo en de vele gesprekken met slachtoffers en daders meer doet denken aan Claude Lanzmanns Shoah, waar de systematische vernietiging van de joden wordt behandeld. De film begint met gesprekken met twee overlevenden en focust vervolgens op de kampbewaarders die door Panh weer terug worden genomen naar het kamp Tuol Sleng, in de bureaucratie van de vernietiging omgedoopt tot S21. In de ruimtes waar mensen gevangen werden gehouden en werden verhoord, laat Panh de voormalige bewakers hun routines en werkwijzen overdoen.
Deze techniek van naspelen doet denken aan het recentere The Act of killing over de ontelbare politieke moorden die werden gepleegd in Indonesië in de jaren zestig en zeventig. Het contrast met die film is wel dat in S21 de schilder en voormalige gevangene Vann Nath de daders confronteert met hun misdaden en verantwoordelijkheid, ook al reageren zij op enigszins voorspelbare wijze door te zeggen dat zij geen keuze hadden. Ondanks die houding gaan zij erg ver in het beschrijven van de martelingen en moorden die koelbloedig werden uitgevoerd.
Het kamp bevatte ook een uitgebreid en gedetailleerd archief dat in de film wordt gebruikt. De oneindige portretfoto´s van de gevangenen die met lege en angstige blikken de camera inkijken is bijzonder schokkend als er daarna verteld wordt hoe die mensen aan hun einde kwamen. Schokkend zijn ook de schilderijen die Nath maakte van zijn tijd in het kamp en die Panh gebruikt als visuele getuigenis. S21 The Khmer Rouge Killing Machine is zeker geen makkelijke film, maar een belangrijk document over onvoorstelbare onmenselijkheid tijdens een gifzwarte bladzijde uit de recente geschiedenis.
´Come in, we´re not ready´
Documentairemaker en filmdocente Marina Goldovskaya had door de jaren heen contact met grote en invloedrijke regisseurs. Zij interviewde ze voor haar camera over hun werk, hun methoden en wat belangrijk is in een documentaire en ze verzamelde dit voor haar film The Art of Observing Life. Dit levert, ondanks de goedkope videolook van de film, parels van observaties en gedachten op van meesterfilmers zoals Albert Maysles, D.A. Pennebaker en Allan King.
Goldovskaya wisselt de woorden van de filmmakers af met beelden uit hun films. Zo vertelt Albert Maysles over een gebeurtenis uit zijn legendarische documentaire Grey Gardens, waar de hoofdpersoon tegen de cameraman zegt ´Come in, we´re not ready´. Voor Maysles raken die woorden en die situatie de kern van wat het maken van documentairefilm is, namelijk het vangen van de werkelijkheid in wat voor vorm dan ook. Een ander prachtig moment is als de Canadese regisseur Allan King zich geheel blootlegt en vertelt hoe gebeurtenissen uit zijn jeugd de basis hebben gelegd voor zijn fascinaties als regisseur. Dit wordt afgewisseld met beelden uit Kings ongelofelijke intieme portret van een disfunctioneel echtpaar A Married Couple. Goldovskaya’s film weet je door de mooie en oprechte woorden van de geïnterviewden te inspireren en ze laat zien dat goede documentaires je openstellen voor de ander door gevoelens en ervaringen te delen die ieder mens herkent.
Triomf van de underdog
The trails of Muhammad Ali is een gepaste, maar conventionele documentaire gemaakt voor de Amerikaanse publieke omroep, die een mooi beeld geeft van de problemen die de bokser ondervond in zijn turbulente leven. De film werkt vooral omdat Ali als personage groter is dan het leven zelf. Agressief, direct, opschepperig, maar tenslotte ook innemend, rechtschapen en met een ontwapenend gevoel voor humor. Net als in de ring is hij snel, sierlijk en ontwijkend en dan weer aanvallend en recht op zijn doel af.
Wat vooral duidelijk wordt in de film is dat Ali een unieke positie had als bekende African American in een tijd waar zwart zijn betekende dat je automatisch een tweederangs burger was. Zijn worstelingen met zijn identiteit en zijn geloof voerde hij in het openbaar waarmee hij de aandacht trok. De eerste grote controverse kwam met zijn bekering tot de Islam en zijn vriendschap met Malcolm X die in de blanke man de duivel zag. In de door blanken gedomineerde publieke opinie werd hij al snel afgeschilderd als een lastpost en opschepper.
Wat The Trails of Muhammad Ali vooral laat zien is dat hij ondanks die behandeling een voorbeeld werd voor een bevolkingsgroep die nog geen duidelijke stem had. Hij was de koppige underdog en de zwarte Amerikaan die zich niet liet kleinmaken, ook al leek de wereld zich tegen hem te keren. Zijn bijzondere positie wordt in de film ook bewezen door de vreemde juridische situatie die ontstond toen Ali weigerde om zich voor dienstplicht te laten oproepen ten tijden van de Vietnamoorlog. Heel Amerika leek er schande van te spreken, al zou de publieke opinie over de oorlog veranderen. Door interviews met advocaten blijkt dat het Amerikaanse Hooggerechtshof hem gelijk moest geven ook al ging dat moeizaam, en was dat een unicum. De film laat goed zien wat de prijs is die Ali hiervoor moest betalen, maar het siert hem omdat je als kijker respect krijgt voor een uniek en krachtig individu op zoek naar zijn eigen waarde binnen een veranderende maatschappij.
Waar liefde en kunst samenkomen
Cutie and the Boxer van Zachary Heinzerling is een prachtige film over het ongewone kunstenaarsechtpaar Ushio en Noriko Shinohara. Ushio kwam in de jaren zestig naar New York en maakte daar door pop art geïnspireerde sculpturen en zijn eigen variant van action painting door met bokshandschoenen verf te slaan op doek. Hij brak echter nooit door als grote kunstenaar en de film toont hem met zijn vrouw Noriko in zijn New Yorkse loft als hij net 80 is geworden. Noriko is ook een kunstenares en raakte als jonge vrouw in de ban van de energieke Ushio die voor haar alles belichaamde wat kunst betekende. Maar door de jaren zijn er ook veel conflicten geweest tussen het stel. In de mooie striptekeningen die Noriko maakt portretteert zij zich als Cuttie die de wilde en onverantwoordelijke Bullie moet temmen, terwijl zij moeder is en zich bezig moet houden met huiselijke zaken.
De film toont in mooie shots en op ontroerende wijze hoe het koppel leeft met elkaar en probeert rond te komen. Een komische en tegelijk ook schrijnende scène is als er een nette dame van het Guggenheim langskomt om een schilderij te kopen. Eindelijk het vooruitzicht op wat geld, ware het niet dat Ushio het gevraagde doek in een dronken bui aan een vriend heeft gegeven. Het blijkt al snel dat Noriko de persoon is die zorgt voor een mate van stabiliteit binnen de relatie, maar dat gaat ten koste van haar eigen creatieve drijfveren.
In een mooie scène citeert zij uit Virginia Woolfs essay A room of One´s Own hoe belangrijk het is om zelf dingen te creëren. Dit zorgt voor een verhaallijn in de film waarbij Noriko en Ushio besluiten om samen te gaan tentoonstellen, wat voor spanningen zorgt. Het is uiteindelijk de liefde die overwint, maar het is een liefde waar je offers maakt voor diegene die je liefhebt en waar je soms moet accepteren dat je in de schaduw leeft van een ander.
23 november 2013