IDFA 2021 – Deel 7:
Nieuws uit WOII
door Jochum de Graaf
De Tweede Wereldoorlog is nog steeds hét ijkpunt voor onze geschiedenis. Ook na 76 jaar bevrijding komen er nog ieder jaar nieuwe films en documentaires uit. IDFA heeft er een speciaal thema van gemaakt: Nieuws uit WOII.
Babi Yar. Context
In 1952 besluit de gemeente Kiev dat er over het terrein industrieel afval geloosd mag worden. In later jaren verrijzen er flats rond het terrein. Daarna herinnert er nog maar weinig aan het ravijn vlakbij Kiev waar op twee dagen in september 1942 33.771 Joden door de nazi’s werden doodgeschoten.
In zijn kenmerkende, gedragen en uiterst zorgvuldige stijl laat Sergeij Loznitsa de beelden voor zichzelf spreken, het verhaal vertellen. In Babi Yar. Context zien hoe het zover gekomen is. Beelden van het uitbreken van de oorlog, de beschieting van de brug over de Dnjepr bij Kiev, de inname van Lvov (Lemberg) door de Duitsers, de toejuichingen van de plaatselijke bevolking voor de Wehrmacht, de enthousiaste ontvangst dat bevelhebber Frank ten deel valt.
De Joden werden als vijfde colonne, Sovjet-sympathisanten, gezien. Loznitsa toont verontrustende beelden van mensen die door hun buren worden geslagen, uitgekleed en door de straten gesleept. Na hevige gevechten wordt Kiev ingenomen en ook daar worden de Joden door zowel de bezetter als de plaatselijke bevolking als zondebok aangemerkt. Ze moeten zich melden bij de Ortskommandatur, gemakkelijk zittende kleding aandoen, op 29 en 30 september worden ze aan de rand van het ravijn gebracht en genadeloos neergeknald.
Een week later wordt er in Kiev een triomfantelijke parade gehouden, schokkend de klaarblijkelijke onverschilligheid van de duizenden toeschouwers, die toch geweten moeten hebben van de gruweldaad die zich in hun achtertuin afspeelde. Mei 1943 herovert het Rode Leger eerst Kiev en vervolgens Lvov en zien we hoe de bevolking de nieuwe bevrijders toejuicht. Kort daarop worden de eerste internationale journalisten in Babi Jar rondgeleid, in 1946 start het tribunaal.
We krijgen de indrukwekkende getuigenis van actrice Dina Pronicheva ,die zich vanaf 9 uur ’s ochtends in het ravijn schuil wist te houden om aan het eind van de middag langzaam door de berg lijken een weg omhoog te banen. We staren minutenlang naar de in eerste aanleg ontwijkende en vervolgens emotieloze bekentenis van soldaat Hans Isenmann dat hij iets van 120 Joden heeft vermoord.
En dan die niet minder schokkende beelden van de openbare executie van dertien schuldig bevonden oorlogsmisdadigers, de bungelende lijken op het centrale plein tegen de achtergrond van het verwoeste Kiev en de tienduizenden toegestroomde inwoners die daar getuige van zijn blijven nog wel even op je netvlies hangen.
In zijn beste documentaires als State Funeral, The Event en Maidan laat Loznitsa ons met zijn meesterlijke montage van lang verborgen archiefmateriaal de loop van de geschiedenis zien. Door zijn scherpe focus op verbazingwekkende, meedogenloze details komt de betreffende gebeurtenis vervolgens uiterst scherp tot leven. Babi Yar. Context heeft echter een veel minder sterke focus.
Ongetwijfeld heeft de terreurdaad van Babi Yar context nodig, maar in deze film waaiert die nogal breed uit. De bezetting en later weer herovering van Lvov en Kiev worden als een soort oorlogsreportages breed uitgemeten, van het ravijn krijgen we weliswaar zeer aangrijpend verstilde beelden te zien, maar het is eerder een bescheiden fotoreportage van na de gebeurtenis zelf. Babi Yar. Context is daarmee eerst en vooral een kroniek van de oorlog in de Oekraïne met Babi Yar als uitwas.
Three Minutes: A Lengthening
Zomer 1938 komen vijf Amerikanen op een vakantietrip door Europa in het Poolse Nasielsk terecht, een klein dorp ten noordwesten van Warschau met zo’n 7.000 inwoners, van wie 3.000 Joods. Ze schieten er een filmpje van drie minuten waarbij de inwoners zich voor de camera verdringen. Drie minuten over de belangrijke knopenfabriek met zijn Joodse eigenaren, over de ornamenten op de synagoge, de bakker, de handelslui, de winkels, de lommerrijke straten en pleinen; een doodgewoon Pools-Joods dorpje eind jaren dertig van de vorige eeuw.
In Three Minutes: A Lengthening ontleedt Bianca Stigter beeld voor beeld het filmpje. Wie zijn die mensen die zo vrolijk voor de lens verschijnen. Wat is de betekenis van het ornament boven de synagoge? Wat staat er in de korrelige letters boven de kruidenierswinkel? Meest navrant is het voorlezen van een ooggetuigenverslag van de deportatie van de Joden in december 1939, terwijl we kijken naar de anderhalf eerder opgenomen beelden van het marktplein waar ze zich moesten verzamelen.
Het telkens herhalen en inzoomen op de beelden is een procedé dat werkt. Steeds sterker dringt het besef door dat vrijwel niemand de holocaust heeft overleefd. In 1945 waren nog slechts 100 van de Joden van Nasielsk in leven.
Turn Your Body to the Sun
Turn Your Body to the Sun vertelt het ongelooflijke verhaal van een Sovjetsoldaat van Tataarse afkomst die bijna vermalen werd door de wereldgeschiedenis. Tijdens de Stalin-terreur van de jaren dertig werden de Tataren naar Siberië gedeporteerd; toen de Duitsers de Sovjet-Unie binnenvielen werden ze gedwongen in het Rode Leger dienst te nemen. De vader van de in Amsterdam wonende schrijfster Sana Valiulana moest ook gedwongen dienst nemen in het Wolga-Tatarenbataljon dat aan het Oostfront een meedogenloze strijd tegen de Hitlertroepen uitvocht.
Nog voor de ommekeer bij de Slag om Stalingrad werden ze gevangen genomen en voor de keus gesteld: óf de dood óf overlopen naar de Duitse kant en aan de zijde van de Wehrmacht vechten. De meeste Tataren kozen voor dit offer they could not refuse en kwamen aan het Westfront terecht, in Frankrijk, Normandië. Na D-day worden ze krijgsgevangen genomen door de Amerikaanse en Canadese troepen en de vader van Valiulana kwam nu aan de geallieerde kant terecht waar hij als tolk werd ingezet. Tijdens de Conferentie van Yalta werd afgesproken dat alle krijgsgevangenen weer terug naar hun eigen land zouden gaan. Vader Valiulana keerde terug naar Moskou, waar hij onmiddellijk op transport werd gesteld naar de Goelag, een strafkamp diep in de toendra waar hij dwangarbeid verrichte bij winterse temperaturen van min 30. Pas na de dood van Stalin, in 1956, kwam hij vrij en kon dankzij een liefdesrelatie die per brief ontstond, nog iets van een familieleven opbouwen.
Aliona van der Horst, die op het vorige IDFA furore maakte met haar Liefde is Aardappelen, volgt Sana Valiulana op haar zoektocht naar haar vader, in de trein met haar zus op weg naar de Goelag, naar Perm in de Oeral, citerend en raadplegend de dagboeken die hij achterliet, het spoor terug volgend van de man die na de oorlog bleef zwijgen over wat hij had meegemaakt. Valiulana wil invulling geven aan wat ze alleen in het Nederlands kan aangeven als de ‘onvervuldheid’ van haar vaders leven.
Met een ingetogen montage, gebruikmakend van technieken als double-pass, inzoomen op en inkleuren van bijzondere archiefmateriaal geeft Van der Horst een sterke extra dimensie aan het verhaal. Bijna ondraaglijke beelden van de verschrikkingen en ontberingen van de strijd aan het front, de wrede en onmenselijke behandeling in de krijgsgevangenkampen en dan ook nog eens de miskenning en minachting die hen na de oorlog ten deel viel.
Turn Your Body to the Sun is een monumentaal eerbetoon aan de miljoenen krijgsgevangenen wier geschiedenis veel te lang verborgen bleven.
Housewitz
Avond aan avond kijkt Lous Hoogendijk, een excentrieke oudere vrouw in Amsterdam Zuid, naar treinreizen op tv – Rail Away, Die schönsten Bahnstrecken – een stuk of tien afstandsbedieningen in gevarieerde vorm van ouderdom onder handbereik. Het lijken op het eerste gezicht tamelijk gewone beelden: vrouw, tv kijkend in ruime woonkamer, met kat. Maar allengs wordt haar worsteling om te leven met haar oorlogstrauma meer en meer duidelijk.
In het huis is het een enorme chaos, ze kan bijna niets weggooien, dan komen herinneringen boven die te veel pijn doen. Tv kijken doet ze vooral ’s nachts om de nachtmerrie te ontwijken waarin ze niet meer weet hoe ze naar huis moet komen, net als op de dag dat ze als jong Joods meisje gedeporteerd werd.
Ze leest de brieven voor die ze vanuit het kamp schreef. In Westerbork was de goulash nog wel ok, in Theresienstadt was het eten uiterst beroerd. De vlektyfus en andere vreselijke ziekten, de ontmenselijking in het concentratiekamp. Geëmotioneerd vertelt ze dat ze het lot van haar vader en broer in de gaskamer voor zich ziet, hoe oneerlijk het is dat haar broer, ‘zo’n mooie jongen’, vermoord is en zij de oorlog wel overleefde.
Tientallen jaren is ze het huis niet meer uit geweest, haar kinderen zorgen voor haar. Dochter Oeke Hoogendijk, documentairemaker van onder andere het veelgeprezen Het Nieuwe Rijksmuseum en Mijn Rembrandt, belt haar moeder iedere dag, soms een paar keer: ‘Ja daar ben ik’. ‘Ja, ik ook’. Het zijn vaak tragikomische gesprekken, ‘Kamperen? Gaan jullie weer kamperen? Nou dat is aan mij niet besteed, ik zit de hele dag al in het kamp’. Met mondaine hoed en zonnebril kan ze in de tuin helemaal losgaan op de house van DJ Tiësto, dat heeft een kalmerende werking op haar gemoedsrust.
Oeke Hoogendijk speelde al lang met het idee om het leven van haar moeder in de schaduw van de Holocaust te verfilmen en weet haar daarvan te overtuigen. Maar al na een paar weken gooit ze de cameraploeg het huis uit, ‘ik voel me op m’n best wanneer ik alleen ben’. Dochter Oeke laat webcams installeren, wat als bijkomend gevolg heeft dat het portret nog aan diepgang wint. Hoe ze door het huis rommelt, de kat toespreekt, midden in de nacht diep onder de dekens naar de radio gaat luisteren, veel in zichzelf praat, de eerlijkheid van het verdriet combinerend met haar scherpe gevoel voor humor.
Housewitz, met die fijne dubbelzinnige titel, vindt een knappe balans tussen het opspelende leed van de kampherinneringen, afgewisseld met de mentale rust van eindeloze treinreizen op tv.
28 november 2021
IDFA 2021 – Deel 1: Four Journeys
IDFA 2021 – Deel 2: Young Rebels
IDFA 2021 – Deel 3: Excentrieke karakters
IDFA 2021 – Deel 4: Invloedrijke rocksterren
IDFA 2021 – Deel 5: Luchtige films
IDFA 2021 – Deel 6: Films in tijden van corona
IDFA 2021 – Deel 8: Experimentele films