IDFA 2021 – Deel 4:
Invloedrijke rocksterren
door Jochum de Graaf
Muziek behoort niet tot de hoofdthema’s van het IDFA, al doet de publiciteit voor de hoogmis voor Hallelujah: Leonard Cohen, a Journey, a Song misschien anders vermoeden. Maar over het leven en werken van een aantal van de grootste en invloedrijkste rocksterren is in de zijlijn van het festival een aantal interessante documentaires te zien.
Market Screening: Velvet Underground
Het sterke aan deze veelgeprezen documentaire van Todd Haynes (vooralsnog alleen via Apple TV te zien) is dat die niet in een nostalgische terugblik verzandt, maar de groep in het perspectief van zijn eigen tijd plaatst, het Amerika, beter nog het New York, van eind jaren zestig. En dan in vooral cultureel opzicht, de opkomst van de experimentele cinema, avant-garde kunst, minimalistische muziek, popart, de grote invloed van Andy Warhol met zijn legendarische atelier The Factory.
Market Screening: Velvet Underground zet ook het beeld recht dat Lou Reed de absolute hoofdrolspeler in de band was. John Cale vertelt zeer lucide, maar ook ingetogen, hoe hij als leerling van de minimalistische componist La Monte Young zijn kennis van de muzikale avant-garde inbracht, hoe hij op zoek naar een soort ‘natuurlijke harmonie’ beïnvloed werd door de close-harmony van The Everly Brothers en in de trance-achtige gitaar-riffs van Bo Didley de herhaling van eenvoudige minimale muzikale motieven herkende.
Lou Reed stelde daar de rauwe werkelijkheid van het grotestadsleven met een passie voor rock-‘n-roll tegenover. Zijn teksten over sadomasochisme, transseksualiteit, orgies, huiselijk geweld en veel over drugs waren voor die tijd ongekend.
The Velvet Underground werd gekenmerkt door de energie die ze aan hun negativisme wisten te ontlenen, ze zetten zich af tegen alles wat ze niet beviel. Drummer Maureen Tucker, naast Cale de enige overlevende van de oorspronkelijke bezetting, verhaalt sardonisch over de keer dat ze voor een aantal concerten naar de West Coast gingen en daar met de flowerpower-cultuur geconfronteerd werden. Die hippies! Met bloemen in hun haar! Dat je denkt dat je daarmee de vrede op aarde voor elkaar denkt te krijgen.
Haynes laat goed zien hoe The Velvet Underground kon uitgroeien tot de band die de popmuziek blijvend veranderde. Zonder The Velvets geen underground. En hij brengt het met de technieken van de alternatieve cinema uit die tijd fraai in beeld, splitscreens van spetterende optredens van rocklegendes als Jerry Lee Lewis, commentaar van invloedrijke tijdgenoten als Allen Ginsberg, Bob Dylan, New Yorkse straatbeelden en de scene rond 42nd Street, waar het allemaal gebeurde eind jaren zestig.
Anderzijds is Market Screening: Velvet Underground iets te veel een typisch Amerikaanse documentaire met een reeks pratende hoofden, bekende en minder bekende figuren uit de entourage van de band, als Jonas Mekas, John Waters, Doug Yole, Jackson Browne, Jonathan Richmond, de zus van Lou Reed die mooi uitgekaderd tegen een achtergrond in beeld worden gebracht, maar het was toch mooier geweest wanneer de ontwikkeling van de band geschetst was aan de hand van de optredens, repetities, party’s waar toch ook genoeg archiefbeelden van zijn.
Songs for Drella
I don’t wanna see a camera’, zei Lou Reed tegen regisseur Ed Lachman, ‘niet op het podium en ook niet als ik de zaal in kijk’. Lachman was gevraagd om het concert dat Lou Reed en John Cale van hun net verschenen legendarische album Songs for Drella te registreren. Lachman verzon een list, ‘kan ik dan de repetities filmen’, en dat was goed, knikte Reed. Dertig jaar na dato zijn de 16mm opnamen in een prachtige 4K-restauratie uitgebracht.
Nog weer twintig jaar eerder was de samenwerking tussen Reed en Cale in The Velvet Underground beëindigd, drie jaar na de dood van hun mentor en manager Andy Warhol in 1987, kwamen ze kort bij elkaar om Songs for Drella op te nemen en een aantal concerten te geven. Songs for Drella is een oprechte, scherpe en eerlijke verkenning van het leven, de dromen, eigenaardigheden, angsten, wanen, aspiraties van Warhol. Het nummer Work, waarin zijn onstuitbare arbeidsethos wordt beschreven, Trouble With Classicists dat Warhols dedain voor egotrippende kunstenaars beschrijft en de slotsong Hello It’s Me waarin Reed zijn diepe spijt betuigt over de onvolwassen manier waarop hij met Warhol gebroken heeft: ‘I wish I’d talked to you more when you were alive’. De neiging om na ieder nummer applaus te geven.
Lachman heeft het sterk sober in beeld gebracht, afwisselend zwart-wit dan weer kleur, een enkel beeld als achtergrond, in- en uitzoomend op Cale en Reed afzonderlijk, de kale setting op het podium met vleugel, keyboard, viool, gitaren, stoel, gitaar. Beelden, perfect passend bij de soms ingetogen minimalistische muziek, de melodieuze pianopartijen van Cale, maar ook bij de expliciete rock-‘n-roll de soms oversturende gitaarpartijen van Reed.
Songs for Drella als documentaire is vooral ook een verkenning van de dynamiek tussen Reed en Cale, de twee giganten die daarna nooit meer met elkaar zouden optreden.
Mocht de gelegenheid zich voordoen, dan is aan te raden om Market Screening: Velvet Underground en Songs for Drella na elkaar te zien, dan is het beeld van de geschiedenis van een van de meest vruchtbare en invloedrijke samenwerkingen uit de popgeschiedenis compleet.
Jagged
Van Jagged Little Pill, het album waarmee Alanis Morissette in 1995 de wereld veroverde, zijn inmiddels 33 miljoen exemplaren verkocht, het was het op een na best verkopende album van de jaren negentig en het staat in de ranglijst aller tijden vooralsnog op een twaalfde plaats.
Jagged vertelt het verhaal hoe het zo ver gekomen is. Morrisette was op 15-jarige leeftijd al een popster in Canada, had twee albums met licht verteerbare dancepop uitgebracht, voor ze in 1994 producer Glen Ballard ontmoette. Ze wilde rauwer, ongepolijster klinken en de samenwerking bleek een perfecte match. In een jaar tijd, februari 94 tot februari 95, schreven ze in twintig dagenlange sessies evenzoveel nummers. Een rondgang langs de grote platenlabels leverde niets op, uiteindelijk konden ze een contract tekenen bij Maverick Records, waar ook Madonna bij zat. Het meest vooraanstaande rockstation van LA pikte de single You Oughta Know op en de rest is geschiedenis.
You Oughta Know was een oerkreet, werd het lijflied van iedereen die wel eens gedumpt is. Ook zes andere singles, waaronder het iconische Ironic werden wereldhits. Het is de tijd van de grunge, garagerock, de reactie op de wat lauwe new wave van begin jaren negentig. En het illustreerde de onstuitbare opkomst van zelfbewuste vrouwelijke popsterren, de women power van artiesten als Madonna.
Jagged begint met een knap gemonteerde reeks fragmenten van optreden waarbij Analis met dat lange rechte haar in T-shirt en donkere spijkerbroek, haar teksten de zaal in slingert. De elektriciteit van die opkomst, het publiek dat in extase de teksten woord voor woord meezingt. Dit is niet alleen een concert, hier wordt ook een statement verkondigd. Een statement over alle zaken waar vrouwen vanaf dat moment niet langer meer over zullen zwijgen: vernedering, verachting in de liefde, de woede daarover, het opkomen voor hun rechten.
Ruggengraat van de film is een uitgebreid interview waarin Alanis terugblikt op die komeetachtige carrière. Gezeten in haar immense bibliotheek – kennelijk leest ze tegenwoordig nogal veel boeken – analyseert ze haar eigen rol als toch wel erg jonge vrouw die met alle uitwassen van de masculiene popwereld wordt geconfronteerd. In bedekte termen laat ze doorschemeren dat ze uit haar vroege carrière eetstoornissen heeft overgehouden, ze ergerde zich steeds meer aan haar rol van popprinses en hoe ze zich uit dat keurslijf wist te bevrijden. Uitgebreid verhaalt ze over het leven in de toerbus, de tol van de roem tijdens de promotietournee voor Jagged Little Pill die achttien maanden duurde en haar over de hele wereld bracht.
Misschien jammer dat ontbreekt wat er in de jaren daarna gebeurde, het had de film nog meer reliëf kunnen geven, waarom ze nooit meer die grote hoogte van 1995 bereikte en hoe ze daar mee omging.
Alanis zelf is ontevreden over de film en wil aan de promotie niet meewerken, omdat volgens haar sommige feiten en implicaties – vermoed wordt het openhartige verhaal over seksueel misbruik – in werkelijkheid veel genuanceerder liggen.
Listening to Kenny G
I’m not a personality, I am a sound’, zegt Kenny G al ergens aan het begin van de documentaire. Het is een perfecte samenvatting van wie hij is. Over zijn persoonlijk leven komen we, behalve dat hij twee zoons heeft, verder niet veel te weten. Listening to Kenny G laat de onstuimige opgang van de meest verkopende instrumentalist ter wereld zien, en dan met name zijn hoogtepunt in de jaren negentig. 75 miljoen albums heeft hij verkocht, in de VS, Latijns Amerika, Azië en vooral China is hij immens populair, miljoenen Chinezen luisteren nog dagelijks onderweg naar huis het nummer Coming Home. Zijn muziek klinkt op de roltrappen in winkelcentra, zijn populaire deuntjes luisteren menig bruiloft op , bekend zijn de verhalen van ouders die vertellen dat hun kinderen op een nummer van Kenny G zijn verwekt. En Kanye West vroeg hem om bij wijze van verrassing voor Kim Kardashian op Valentijnsdag op te treden.
Er is dus kennelijk een groot publiek voor, mensen in de rij voor een concert in de Blue Note Club, drie meisjes uit Puerto Rico, die drie dagen onderweg waren, het echtpaar dat elkaar vond op de tonen van zijn grootste hit Silhouette, de moeder en zoon ook al uren in de rij voor een ticket hebben gestaan waarbij de zoon alle kritiek op Kenny G wegwuift met het argument dat zoveel miljoenen fans over de hele wereld het niet fout kunnen hebben.
Naast lof is er kritiek. Jazzcritici, muziekwetenschappers, en zeker serieuze jazzmuzikanten moeten niets hebben van de platte populaire deuntjes, dat soort ‘easy listening’, ‘smooth jazz’. Met echte jazz heeft het maar weinig te maken, ‘muzikaal behang, ‘een zakelijke poging om me te kalmeren’, ’dit is geen seks, dit is masturbatie’, zo klinkt het. Jazzgitarist Pat Metheny brandt hem tot de grond toe af, Kenny G is volkomen ‘crap’. Maar Kenny zelf heeft er weinig last van, hij gaat onverdroten zijn eigen gang en neemt het met de nodige humor en zelfrelativering voor kennisgeving aan.
Go for it schrijft hij als levensmotto op de muur van de high school in Seattle waar hij zijn opleiding genoot, en vervolgens practice, practice, practice! Volgens eigen zeggen wordt hij nog iedere dag beter doordat hij is blijven oefenen.
Penny Lane, omineuze naam voor een maakster van muziekdocumentaires, heeft met mooi archiefmateriaal en goede montage een charmant portret van hem gemaakt.
26 november 2021
IDFA 2021 – Deel 1: Four Journeys
IDFA 2021 – Deel 2: Young Rebels
IDFA 2021 – Deel 3: Excentrieke karakters
IDFA 2021 – Deel 5: Luchtige films
IDFA 2021 – Deel 6: Films in tijden van corona
IDFA 2021 – Deel 7: Nieuws uit WOII
IDFA 2021 – Deel 8: Experimentele films