****
recensie 12 Years a Slave
Een bezoek van de zweep
door Cor Oliemeulen
Een verzonnen verhaal, hoe fantasierijk dan ook, kan nooit de onvoorstelbare werkelijkheid benaderen. Als het lukt om een echt gebeurd relaas zonder franje, pretenties en aanzwellende violen te verfilmen, kan zomaar een meesterwerk ontstaan.
Na de bevlogen Zwarte Pietendiscussie en het wezenlijke soap- en blote borstengehalte van het overigens niet onverdienstelijke Hoe Duur was de Suiker kan Nederland zich opmaken voor de release van 12 Years a Slave. Het onwaarschijnlijke verhaal van de violist Solomon Northup die aanvankelijk gelukkig leeft met vrouw en kinderen in het New York van 1841. Als een van de weinige kleurlingen, gestoken in keurig kostuum, beweegt hij zich ongehinderd en gerespecteerd in sociale en politieke kringen. Na een optreden in Washington wordt hij bedwelmd, ontvoerd en als slaaf op transport gezet naar het racistische zuiden.
Persoonlijke hel
De tegenstelling tussen de noordelijke en zuidelijke staten over de afschaffing van de slavernij wordt breed uitgemeten in Steven Spielbergs Lincoln met de magistrale titelrol van Daniel Day-Lewis. De Britse regisseur Steve McQueen vertelt de omgekeerde chronologie: een vrije man is gedoemd tot slaaf. Geen politiek verhaal, maar een persoonlijke hel. Gebaseerd op een krantenartikel in The New York Times uit 1853 en het bij monde van Solomon Northup zelf door ene David Wilson opgetekende verhaal Twelve Years a Slave. De vrouw van Steve McQueen ontdekte het boek bij toeval. De regisseur zocht vervolgens contact met scenarist John Ridley, die een gat in de lucht sprong, omdat hij al een tijd rondliep met de wens om een uniek slavendrama te schrijven.
Dat is 12 Years a Slave ook zeker geworden. Met een fantastische hoofdrol van de relatief onbekende Chiwetel Ejiofor die zijn roots heeft in de toneel- en theaterwereld van Londen. Een pijnlijk zielig hoofd, grote ogen met daartussen diepe groeven tamboereren zijn onfortuinlijke lot. Een beroemde filmacteur had nooit met dezelfde geloofwaardigheid een schijntje van de intellectuele slavenidentiteit van Solomon Northup kunnen oproepen. Ejiofor speelt een erudiete man, die snel doorheeft dat hij niet al teveel mag opvallen. Niet zeggen wie je bent, betekent overleven. Ook niet als een slavenhandelaar vraagt of hij onderwijs heeft genoten. ‘Nee’, zegt Solomon uit zelfbehoud. ‘Nikkers worden ingehuurd om te werken, niet om te lezen of schrijven.’ Desondanks weet hij zich door zijn kennis, slimheid en vioolspel te onderscheiden van zijn lotgenoten. En van zijn meester.
Omdat God het zo wil
Zijn bijzondere karakter valt ook Edwin Epps op. Michael Fassbender (schitterde al in Steve McQueens Hunger en Shame) is eng realistisch als de meedogenloze, tirannieke landeigenaar. Het psychologische kat- en muisspel met zijn gekochte slaaf Solomon vormt het hoogtepunt van de film. Seksueel wordt Epps aangetrokken door de slavin Patsey (indrukwekkend speelfilmdebuut van Lupita Nyong’o). Van alle slaven plukt zij het meeste katoen, soms wel 500 pond per dag. Geboren en opgegroeid op de plantage is ze voor Epps een geschenk van God, die hem uiteraard toestaat het meisje te misbruiken en op gruwelijke wijze te straffen, onder het aanmoedigende oog van zijn echtgenote (Sarah Paulson).
Het lukt slechts een enkeling de horror van zweepslagen, ophangingen en vernederingen te ontvluchten. De zwarte vrouw van de mildere landeigenaar Shaw vertrouwt Patsey toe: ‘Eens heb ik gediend, nu heb ik anderen die mij dienen. De kosten van mijn huidige bestaan zijn om de genegenheid van meester Shaw te beantwoorden.’ Met haar pink omhoog neemt ze een slokje van haar thee en vervolgt: ‘Ik weet hoe het is om het doel van een meester zijn voorliefde en eigenaardigheden te zijn. Een wellustig bezoek in de nacht of een bezoek van de zweep. Maar de Heer zal met Epps en met iedereen afrekenen.’
Vergetelheid
Prachtige rollen in kleine, intieme settings met sublieme dialogen doen soms denken aan Shakespeare. Mooie natuurplaatjes en kleurrijke luchten contrasteren met de verschrikkingen van het slavenleven. Maar gelukkig is er één persoon die uiteindelijk weet te ontsnappen aan zijn beroerde voorzienigheid. Na twaalf jaar als slaaf zal Solomon Northup ontegenzeggelijk een toontje lager spelen. Niemand heeft later nog ooit iets van de violist vernomen. Tot nu.
14 februari 2014