Terugblik filmjaar 2023 – Deel 5:
Gaan we nou doen alsof bommen gooien cool is?

door Yordan Coban

Vorig jaar zag ik bijna alle films die mijn belangstelling enigszins trokken. Deze lijn kon ik dit jaar niet doortrekken. Er kwam dit jaar ook minder uit vanwege de stakingen in de filmindustrie. Ik kwam derhalve niet verder dan een top 3. Hopelijk wordt 2024 een filmjaar met meer betrokkenheid, zo ook wat betreft het aantal recensies voor InDeBioscoop!

Beste film
De beste bioscoopfilm van het jaar zag ik in januari op een rustige zondagmiddag. Ondanks dat ik een trage film wel verwacht had, was ik op geen manier voorbereid op het drieënhalf uur durende stilleven dat Jeanne Dielman, 23, quai du Commerce, 1080 Bruxelles (1976) feitelijk is. Maar voor wie voorbij het uiterste minimalisme van deze film kan kijken en zich toegewijd en wel op de thematiek richt, zich niet ergert aan het gebrek aan actie, en de rust van de film gebruikt om te reflecteren op de strekking van het kunstwerk, zal inzien dat Chantal Akerman een unieke ervaring gecreëerd heeft die verder strekt dan het beeld. Veel verder strekt dan de meeste films.

De slechtste film van 2023
Vorig jaar wond ik me op over hoe een thematisch eenvoudige film als Everything, Everywhere All at Once door veel recensenten verheven werd tot de film van het jaar, terwijl de filmmakers in mijn ogen niet door leken te hebben hoe zij juist uiting gaven aan een giftige maatschappelijke tendens. Waar ik het enthousiasme van het grote filmpubliek vorig jaar ergens nog wel begrijpen kon, en mijn reactie toch ook wel als de recalcitrantie van een pretentieuze recensent te bezien was, heb ik me dit jaar hevig verontwaardigd over hoe film kijkend Nederland reageerde op Christopher Nolan’s jongste film Oppenheimer.

Bij het aanzien van de poster en de trailer bekroop mij al een gevoel van walging. Gaan we nou doen alsof bommen gooien cool is?

Iedereen die ik sprak, zelfs mijn progressievere vrienden, verzekerde me dat de film kritisch zou zijn tegenover het gebruik van de atoombom en Oppenheimer zowaar moreel bezwaard portretteerde. Na het kijken van de film was dat aspect misschien wel het ergste van alles. Het fronsend wegkijken – nog net niet met het dramatische gebaar van de hand op het voorhoofd – gaf me een nare smaak in de mond.

Oorlogspropagenda
In de realiteit heeft Oppenheimer tot zijn dood het gooien van de bom verdedigd als een noodzakelijk goed, en heeft hij elke wetenschappelijke opstand van zijn collega’s (petities tegen de bom bijvoorbeeld) actief doorkruist. Bovendien was hij een van de doorslaggevende stemmen bij het uitkiezen van het doelgebied van de bom: het stadscentrum vol onschuldige burgers. Zo zouden er inderdaad militaire doelwitten zijn geweest aan de buitenrand van Hiroshima en Nagasaki, maar wilde de militaire leiding (en vooral ook Oppenheimer dus) zoveel mogelijk burgerslachtoffers maken bij het uitkiezen van het doelwit. Het voorstel om een demonstratie te geven van de bom zonder slachtoffers wees Oppenheimer fel van de hand.

Op dit moment wordt er in Gaza een verschrikkelijke strijd gevoerd tussen een terroristische organisatie en een meedogenloze regering, waarbij onschuldige burgers aan beide kanten als munitie gebruikt worden – zo open en bloot voor het oog van de wereld – en een  beangstigende precedent gesteld wordt. In de Tweede Wereldoorlog is dit idee van het bombarderen van burgers, voor het eerst op grote schaal, toegepast. Voor iedereen die op dit moment enige Palestijnse en Israëlische solidariteit in zijn hart draagt zou eigenlijk, als je eerlijk en consequent medemenselijk bent, Oppenheimer niets anders dan Amerikaanse oorlogspropagenda moeten zijn.

Ondanks dat de film wel kritiek uit op het Amerikaans militarisme en de houding van Amerika tegenover de Sovjet-Unie, nemen de makers niet echt stelling tegen het gebruik van de bom in Nagasaki en Hiroshima. Het laat het narratief van de Amerikaanse legerleiding in tact. Als men die morele ambiguïteit bij een film over de Holocaust zou toepassen zou dit ons evident misplaatst en onsmakelijk voorkomen.

Daarnaast romantiseert Nolan de persoon Oppenheimer te veel en stapt daarmee achteloos – net zoals Oppenheimer dat deed – over de tweehonderdduizend burgerdoden heen, zonder deze te benoemen of te tonen. We zien geen slachtoffers, we zien geen impact, we zien alleen de grote twinkelende ogen van Oppenheimer.

Films dienen, in al hun fictie, altijd een poging te doen om tot de waarheid te strekken en in naam van de waarheid gemaakt te worden. En hoewel ik geloof dat Nolan het allemaal goed bedoeld heeft, faalt hij hierin op zeer kwalijke wijze. Nolan is ook geen ideologische filmmaker. Plottwists, gimmicks en originele vertelvormen, dat is waar Nolan groot mee geworden is.

En eigenlijk, overal waar er iets van politiek of ideologie in zijn films zit, zien we meteen de grenzen van zijn verhalend vermogen. In die zin is Nolan, net als Oppenheimer, een specialist die geen alziend oog heeft voor het totaalplaatje.

Hierop aansluitend wens ik de volgende afbeelding aan dit betoog toe te voegen, want als Nolan de verschrikkingen van zijn “coole” bom niet toont, doe ik het wel. De onderstaande foto is het afschuwelijkste, maar meest cinematische beeld wat ik dit jaar gezien heb. Op de foto zien we de schaduw van een man die op het moment dat de bom gegooid werd ergens op een trap stond. De man is volledig van de aarde gewist, enkel de deeltjes van zijn schaduw die zich door het grote lichtcontrast op de grond achter hem tot zijn silhouet vormden, zijn overgebleven. Dit beeld heeft de afgelopen dagen rondgespookt in mijn verbeelding, en zegt mij zoveel meer dan de drie uur durende, ideologisch gebrekkige Oppenheimer.

Top 3 van 2023
3. May December
Todd Haynes maakt een merkwaardige en duistere waargebeurde karakterstudie die aanvoelt als een thriller. De film speelt telkens net buiten de toon maar houdt de kijker tot het einde geboeid met hele sterke rollen van Nathalie Portman, Charles Melton en Julianne Moore.

2. About Dry Grasses
Voor een uitgebreid verslag van deze film verwijs ik graag naar mijn recensie. Nuri Bigle Ceylan is misschien wel mijn favoriete contemporaine regisseur samen met Michael Haneke en Wong Kar-Wai. Ceylan laat nooit echt het achterste van zijn tong zien maar laat de verschillende stromingen van Turkije naast elkaar bestaan in een harmonieus filosofisch weefsel.

1. The Banshees of Inisherin
Een kleine originele film die in de thematiek groots is. The Banshees of Inisherin is kort gezegd een film over het einde van een vriendschap tegen de achtergrond van een burgeroorlog.

De verlaten vriend Padriac (gespeeld door Colin Farrell) kan maar niet begrijpen waarom Colm (gespeeld door Brendan Gleeson) geen vrienden meer wil zijn. Het onnodige geweld wat daarbij komt kijken, is te vergelijken met het terrorisme van de IRA. Terroristische aanslagen zijn altijd onbegrijpelijke wrede geweldexplosies in de ogen van het slachtoffer maar kennen vaak een oorsprong in een al langer voortdurend onrecht in de beleving van de dader, waar men op den duur blind voor geworden is.

De ontbinding van een vriendschap klinkt misschien te simpel om als uitgangspunt voor een film te nemen maar is eigenlijk een universeel en machtig concept, dat ik nog niet eerder op dergelijke wijze vertaald zag worden in film. The Banshees of Inisherin liet mij inzien dat er nog zoveel films te maken zijn zolang je ook oog blijft hebben voor kleine kernachtige verhalen.

 

30 december 2023

 

Terugblik filmjaar 2023 – Deel 1: Wie redt ons van het schorriemorrie?
Terugblik filmjaar 2023 – Deel 2: The Banshees of 2023
Terugblik filmjaar 2023 – Deel 3: Van onder de oude eik
Terugblik filmjaar 2023 – Deel 4: Maar er is hoop bij festivals
Terugblik filmjaar 2023 – Deel 6: Weten waar je moet zoeken