Journalisten in de ring

door Bob van der Sterre

Call Northside 777 ♦ Le Crime de Monsieur Lange ♦ Sbatti il mostro in prima pagina

Journalisten worden vaak heldhaftig geportretteerd, zoals in The Post. Dat is best vervreemdend voor mensen die echt met journalisten te maken hebben gehad. Ze zijn minstens even zo vaak onuitstaanbaar, cynisch en arrogant. Drie films die geen al te fraai beeld schetsen van het beroep.

In Call Northside 777 uit 1948 zien we journalist P.J. McNeal van de Chicago Times. Een cynische kerel. Een moordzaak die 11 jaar eerder plaatsvond en hij weet wel hoe het zat. ‘Ik heb de file gelezen en ze zijn hartstikke schuldig.’ Zijn chef wil dat McNeal toch de dader in de gevangenis opzoekt.

Onschuldig achter de tralies?
McNeal is de arrogante, sarcastische know-it-all, zoals we journalisten helaas maar al te goed kennen. ‘Als je schuldig bent, dan hoef je niet je moeder vloeren laten schrobben.’ Die met tegenzin schrijft over de human interest-factor, zoals: ‘Ex-vrouw gelooft in onschuld Wiecek’. Argument: ‘Met mass appeal en een sob story krijgen we aandacht!’

Wiecek is not amused en McNeal belooft dan pas echt onderzoek. Dat brengt hem in archieven van politiebureaus. Hij vindt gekke dingen. En gaat geloven in Wieceks onschuld.

Een soort Netflix true-crime drama avant la lettre. Wiecek was gebaseerd op de zaak Majczek in 1932. De vermoorde agent heette Lundy i.p.v. Bundy. En de Poolse wijk werd realistisch in beeld gebracht. Dit is ook de eerste Hollywoodfilm die helemaal in Chicago werd opgenomen. Geen gierende trompetten of scheurende auto’s, meer rustige suspense à la de films die Sidney Lumet later zou maken. Het gaat hier om puur onderzoekswerk met twee gedreven hoofdrolspelers (James Stewart en Richard Conte).

In het oog springen de mooie locaties: gevangenissen, politiebureaus, gettohuisjes en vooral de Poolse bars. De regie van de film is van Henry Hathaway. Hoewel hij groot werd met westerns, maakte hij in de jaren veertig aan de lopende band semidocumentaires in fictievorm. Dit was Hathaways vijfde film in deze stijl. Dat verklaart waarom de film niet zo noir oogt als veel andere films in die tijd; afgezien van de typische voice-over.

Hathaway had oog voor de hitech-dingen in 1948. We zien een schakelbord, een telex, een drukpers, een leugendetector (gloednieuw), een fotovergroting… En het maffe is dat hij na deze interessante film gewoon weer terugkeerde bij avonturenfilms en oorlogsfilms. Wie hem beter wil leren kennen: The Last Movie van Dennis Hopper gaat deels over zijn ervaringen met Hathaway.

Knollen voor citroenen
In Le Crime de Monsieur Lange (1936) komen we een ander journalistiek karakter tegen: bladenmaker Batala. Wat een karakter is dat! Batala accepteert voorschotten voor tijdschriften bij de vleet… maar levert ze zelden. Zulke mensen bestaan ook in de mediawereld: de mensen met een vlotte babbel die knollen voor citroenen verkopen.

Batala’s enige droom is een weekblad vol met true-crime verhalen. Het is nog niet van de grond gekomen, het geld wel al verbrast. Hij dempt leningen met andere leningen en manipuleert vrouwen voor zijn zaken. ‘Hij houdt van brunettes. Dus als je aardig wilt zijn, neem je de taxi en eh…’

Hij gebruikt ook meneer Lange om van een van zijn schuldeisers af te komen. Want die schrijft het westernverhaal Arizona Jim. Dat biedt commerciële mogelijkheden. ‘Stel je voor als Don Quixote Ranimax zou hebben kunnen slikken!’ Zonder overleg komt de pil in het verhaal voor – de enige reden dat Batala het blaadje uitgeeft.

Als Batala van het toneel verdwijnt, vinden meneer Lange en Valentine elkaar. ‘Mijn naam is Valentine.’ ‘De mijne Amedee.’ ‘Zullen we een keertje eten?’ ‘Goed.’ Ze besluiten om een coöperatie op te richten. Lang leve de gezelligheid van gelijkdenkenden! Het leven zonder baas bevalt iedereen uitstekend. De vraag is: komt Batala terug?

Een film die je best een paar keer kunt herzien. Soms zie je hier zelfs al de mozaïekstijl, veertig jaar voordat regisseur Robert Altman er bekend mee zou worden. Het socialistische ideaal van een coöperatie is best verrassend. En opvallend: de aardige hoeveelheid (geïnsinueerde) seks. Een film van Jean Renoir én een script van Jacques Prévert: dat is goud.

Acteurs zijn erg goed – Jules Berry is zelfs uitzonderlijk als de even irritante als charmante Batala – ik ken eigenlijk geen hedendaagse acteur die dit ook zo goed zou kunnen. Ook de vrouwen zijn hier heel goed, Florelle als Valentine en Sylvia Bataille in een bijrol als de verliefde Edith.

Niet alle kranten zijn nobel
De derde film móet wel een Italiaanse film uit de jaren zeventig zijn. In het spoor van La dolce vita zijn er begin jaren zeventig nogal wat mediaspeurders op celluloid vastgelegd. Il gatto a nove code (1971), La corta notte delle bambole di vetro (1971) en No il caso è felicemente risolto (1973). We kiezen voor Sbatti il mostro in prima pagina uit 1972, dat in het Engels net zo mooi klinkt: Slap the monster on page one.

Niet alle kranten en bladen zijn nobel. Vooral niet het Milanese dagblad Il Giornale. Dat is zo rechts als rechts maar rechts kan worden. Tijdens rellen van communisten vliegt er een molotovcocktail naar binnen. Hoofdredacteur Bizanti weet hoe hij dat moet misbruiken. Gauw nog even foto’s maken, dan pas blussen. En op pagina 1 uitleggen hoe dit de schuld is van de linksen.

Bizanti leert over de moord op een jong meisje. Een maagd bovendien. Hij manipuleert een oudere en psychisch instabiele vrouw. Daarna tipt hij de politie dat haar socialistische vriendje de dader is. Er volgen arrestaties. De krantenkoppen vullen zich dagelijks met beschuldigingen aan die ‘doorgeslagen’ socialisten. Het enige is dat Bizanti de jonge en ambitieuze journalist Roveda onderschat. ‘Je maakt hier een smerig beroep van.’ ’Oh, en welke beroepen zijn dan niet smerig?’

Deze film van Marco Bellocchio geeft de journalistiek verrassend realistisch weer. Redactievergaderingen waarbij iedereen even zijn zegje mag doen waarna de hoofdredacteur de knopen doorhakt. Het ruimte plannen voor artikelen, het belang van ‘boven de vouw’. Hoe kranten de waarheid sturen door redactionele keuzes. Daarnaast laat de film via verschillende locaties de krant van binnenuit zien.

De rol van de perssmiecht wordt voortreffelijk vertolt door Gian Maria Volontè. Ook deze cynische thriller past bij die andere toppers in Volontè’s loopbaan uit die tijd. En dan is dit nog niet eens zijn beste film… dat is Indagine su un cittadino al di sopra do ogni sospetto (zie Camera Obscura over prutsende agenten).

Gelukkig was Bizanti vooral een uitzondering. Hoe onuitstaanbaar journalisten soms ook zijn, ze onthullen dingen die anderen liever niet onthuld zien worden. En dat blijft bewonderenswaardig.

20 juli 2021

 
Alle Camera Obscura

Acteurs in de hoofdrol

door Bob van der Sterre

The Shipwrecker ♦ Gypsy ♦ Rhinoceros

Hoezo acteurs in de hoofdrol? Hebben ze niet altijd de hoofdrol? Soms gaan films echt over de acteurs zelf. Zoals Being John Malkovich en The Congress (Robin Wright). De drie hieronder waren ook nog eens slachtoffers van McCarthy en de zijnen in de jaren vijftig.

In de Duitse film The Shipwrecker uit 1975 is Sterling Hayden de hoofdpersoon. De film speelt zijn kleurrijke geschiedenis na. Groot geworden in de scheepvaart. Daarna oorlog. Vocht naast de partizanen in Joegoslavië. Keerde terug als oorlogsheld. Interesse in de Joegoslavische politiek. Sloot zich aan bij de communisten.

Sterling Hayden-obsessie
Hollywood. Asphalt Jungle. Meer films. En dan, onvermijdelijk: de McCarthy-processen. Oftewel het comité dat ‘on-Amerikaanse praktijken’ onderzocht en (te) linkse acteurs werkloos maakte. Die processen vormen een ommekeer in Haydens leven. Hij moet namen geven, worstelt ermee, veracht zichzelf, eindigt depressief bij de psycholoog.

In de film zien we Sterling Hayden zelf niet. Zijn rol wordt gespeeld door drie andere acteurs. Alles in het Duits. Ondertussen vertelt een rondwandelende man een kleine biografie over Sterling.

Heel vaak denk je bij zulke films: hoe kom je op dit idee, hoe kom je aan het geld om het te maken en voor wie is het bedoeld? Regisseur Wolf Eckart Buhler kun je wel een Hayden-obsessie toeschrijven: hij maakte in 1983 nóg een film over Hayden, de documentaire Pharos of Chaos. Twee uur onsamenhangende interviews met Sterling Hayden op een aak in Besançon (want hij voer later in zijn leven alleen nog maar rond), waarbij Hayden permanent dronken en/of stoned was. Een bizarre kijkervaring.

De reden (vermoedelijk) van de film: er is een link met Duitsland. Links/rechts spelen in de Duitse geschiedenis ook een grote rol – zeker in die jaren. Jammer genoeg is de film niet zo spannend. Dit is een degelijke (en iets te langdradige) Duitse productie. Dat maakt het ook wel maf want met de VS of Sterling Hayden heeft het allemaal weinig te maken.

Musical over danseres
Niet alleen mannen vonden ze gevaarlijk bij de McCarthy-processen. Eigengereide vrouwen met ‘gevaarlijke’ linkse sympathieën ook. Bijvoorbeeld de burleske danseres Gypsy Rose Lee. Zij was met afstand de meest beroemde burleskedanseres in haar tijd.

Gypsy Rose Lee schreef een autobiografie over haar leven: Gypsy, dat met haar hulp werd verbroadwayd en in 1962 verfilmd. De film toont in musicalvorm haar leven. Dat begint met haar moeders passie voor toneel en vaudeville. ‘Ik wil dat de meisjes een leuk leven kunnen leiden, kunnen rondreizen, wat ik ook altijd had willen doen.’ Is dat de droom van moeder of van de kinderen? Dat boeit haar niet zo.

Van de twee dochters (June en Louise) heeft alleen June echt talent voor het toneel. Maar die kiest voor haar eigen burgerlijke leven. Louise (Natalie Wood) moet de dromen voor moeder waarmaken. Een probleem: er is geen vraag meer naar vaudeville. Zo rollen ze het wereldje in van burlesketheater. Louise ziet er zelf wel de lol van in.

Lekker romantisch genieten van het brave verhaal met sfeer inkoppende musicalliedjes en theateroptredens! De film draait op de acteerpower van Rosalind Russell als moeder (bekend van His Girl Friday). Een vrouwenfilm bovendien, mannen hebben alleen bijrollen.

Met de werkelijkheid had deze film weinig te maken. Rose Lee had zelf al veel verzonnen (zoals het karakter Herbie). Tegelijk was de film ook wel gekuist. Je mist veel interessants. Bijvoorbeeld dat ze een humoristische stripteasestijl had bedacht, affaires had met een aantal beroemdheden (zoals Otto Preminger, vader van haar zoon Erik), kunstwerken cadeau kreeg van bewonderaars (Picasso, Miró en Max Ernst), worstelde met haar hebberige moeder, en haar eigen talkshow kreeg. Daarnaast had ze een uitgesproken linkse politieke mening (ze bezocht meetings van het Communist United Front) en kwam daardoor op de zwarte lijst van McCarthy. Rose Lee was zelf ook niet zo tevreden over de film.

Een geestige en zelfstandige vrouw die dingen zei als: Men aren’t attracted to me by my mind. They’re attracted by what I don’t mind. Er ligt trouwens nog steeds een kans om een remake te maken van haar smeuïge detective uit 1943 (The G-String Murders). Waar wachten de mensen in Hollywood op!

Zero Mostel
Ongeveer tien jaar later (1974) werd Rhinoceros gemaakt. Daarin zien we dat John en Stanley voor lunch hebben afgesproken in een restaurant. Dandy John probeert de drinkende Stanley op te voeden. ‘Ik weeg meer dan jij maar ik voel me zo licht als een veertje.’

Opeens is er herrie buiten. Een rinoceros dendert door de wijk. Stanley is de enige die niet gaat kijken. John verwijt hem apathie. ‘Een rinoceros rent over straat en je knippert niet eens met je ogen. De misdaad van de tijd waarin we leven!!’

Een paar dagen later gaat Stanley naar werk. Daar komt ‘meneer Bingham’ binnen als een rinoceros en sloopt het kantoor. ‘De ergste tijd om meneer Bingham te verliezen. Net voor de belastingen.’ De een na de andere persoon verandert in een rinoceros.

Rhinoceros (naar het toneelstuk van Eugène Ionesco) is geen eenvoudige film om te zien. Je moet hardcore van absurdisme houden om dit te waarderen. Een logisch verhaal is er niet. De film is op zijn mafst als Zero Mostel langzaam van een dandy in een rinoceros verandert. Hij speelde deze rol al talloze keren op Broadway en was dus goed ingespeeld. Vandaar ook de scherpe dialogen met toneelkwaliteiten: ‘Doe eens wat aan cultuur! Heb je wel eens een toneelstuk gezien van Eugène Ionesco?’

Geen biografie van Zero Mostel natuurlijk, maar er is toch wel een link. Want Mostel was juist zo aan het theater verbonden geraakt omdat hij werkloos was geworden als filmacteur in de jaren vijftig en begin jaren zestig. Uiteraard weer door die McCarthy-processen. Anders dan Sterling Hayden noemden hij geen namen en bespotte hij het comité met hun ‘waarheidsvinding’.

Met het winnen van een toneelprijs voor zijn rol in Fiddler on the Roof halverwege de jaren zestig eindigde zijn paria-status in Hollywood. Daarna domineerde hij met zijn bijrollen zowat alle films waarin hij speelde… The Producers, A funny thing happened on the way to the forum, Fiddler on the Roof, The Front en dus Rhinoceros. Zijn theatrale bewegingen, mimiek en stem waren goud waard voor comedy.

Zijn strijd met zijn vervolgers past helemaal bij het thema van deze film: als de massa te groot wordt, verplettert die jouw individualiteit. Zo werden hij, Sterling Hayden en Rose Lee verpletterd door de rinocerossen van hun tijd. En zo waren er velen met hen!

16 februari 2021

 
Alle Camera Obscura

80’s kitsch!

door Bob van der Sterre

Hard Ticket to Hawaii ♦ Night of the Comet ♦ Mauvais Sang

Geen decennium in de twintigste eeuw wist zijn kitsch zo goed uit te buiten als de jaren tachtig. De verwijzingen naar die tijd zijn nu ook alom (denk aan Kung Fury, Gareth Marengi, Wonder Woman 1984), maar de jarentachtigkitsch is veelzijdiger dan je had gedacht.

In Hard Ticket to Hawaii (1987) kijken we naar twee zeer luchtig geklede dames van Molokai Cargo (waarvan een ook nog voor de geheime dienst werkt). Op een dag stuurt een maffiabaas een mini-helikopter naar het eiland. Daarin: een doosje met diamanten. Twee DEA-agenten worden vermoord. Een besmette slang ontsnapt.

De beste B-film aller tijden
De dames veroveren de diamanten maar moeten ze al snel uit handen geven. De criminelen en smokkelaars hebben weinig moeite met moorden. Dat betekent dat het oorlog wordt op dit eiland. Echt haast hebben de agenten daarbij niet. Er is altijd tijd voor seks en surfen.

Wie bij het horen van de naam Andy Sidaris begrijpelijk knikt, moet wel houden van pulp en cult. Waarom anders zou je Sidaris-films kijken? Malibu Express in 1985, deze in 1987, Picasso Trigger in 1988, Savage Beach in 1989, Gun in 1990 (en hij ging door tot 1998).

Normaal zeg je dat iemand iets goed fout doet, maar Sidaris deed het fout goed. Hard Ticket to Hawaii is de guilty pleasure van elke 80’s kitschfanaat. Rondborstige vrouwen die in de jacuzzi springen want ‘daar kan ik beter nadenken’. Een toxische slang (inclusief de arm in de slang). Frisbee met scheermesjes. Het toppunt: een huurmoordenaar al schietend op een skateboard met een sekspop in zijn handen. Die moet je gezien hebben om te geloven. Voeg daarbij dialogen van het niveau The Room: ‘De droom van de een, is de lunch van een ander.’

En dat met de zéér tijdsgebonden muziek van Gary Stockdale. Geen parodie, hoewel je dat misschien wel denkt als je naar deze score luistert, een soort waterige blend van Phil Collins en Tina Turner.

Toch moet de kliek rondom Andy Sidaris en zijn vrouw producer Arlene Sidaris het gezellig hebben gehad. Ten eerste zijn al deze films een soort vervolgverhaal (ze wijzen in deze film naar de filmposter van Malibu Express). Dona Speir speelde bijvoorbeeld zeven keer Donna, Hope Marie Carlton drie keer Taryn, Cynthia Brimhall zes keer Edy. En Rodrigo Obregon – de man die hier niet aan truien doet – speelde vijf keer in verschillende rollen.

Speir was permanent dronken in deze film maar kreeg toch een herkansing van Arlene Sidaris en liet die niet liggen. Zo’n soort familie was het. Liefhebbers noemen deze film zelfs Sidaris’ meesterwerk. Hijzelf overleed in 2007 en maakte niet meer mee dat de film in 2014 ‘de beste B-film aller tijden’ werd genoemd.

Parodie in de film zelf
In Night of the Comet uit 1984 draait het niet om een komeet, niet om zombies en niet om het last-man-standing-thema… Dat moet je er duidelijk bij zeggen omdat er een komeet valt, zombies rondlopen en een aantal mensen de laatsten op aarde zijn.

Als de komeet op aarde knalt, verpulvert men in zand. Behalve de mensen die waren beschermd door staal. Zoals de twee ‘valley girls’. Anderen waren half beschermd en raken langzaam hun mens-zijn kwijt. Zoals de bende in een warenhuis. En een groep wetenschappers. Die laatste probeert de overlevenden op te sporen om ze te ontdoen van hun bloed, dat ze nodig hebben om te blijven leven.

Vergis je niet: Night of the Comet heeft van dat acteerwerk en die dialogen die aan Ed Wood doen denken. ‘Who wants to eat a dead cat?’ ‘Beats the hell out of me!’ De totale nonchalance over de hoeveelheid doden in deze wereld. De maquettes… Het budget voor de film was niet veel. Vandaar dat de schitterende zin over een weigerend wapen: “See that’s the problem with these things, Daddy would have gotten us uzi’s,” echt geïmproviseerd is.

De kracht van de cultfilm van Thom Eberhardt is dat de 80’s al geparodieerd lijken te worden in de film zelf. Haar: 80’s kitsch op zijn best. Muziek: de film is een 80’s playlist met een film eronder. Kleding: kauwgom kauwende cheerleader en man die mouwen van jasje opstroopt. Een soort foto-opname van de kitsch van dat moment. Iemand zei over de film: ‘Het loopt niet voor op zijn tijd, maar ook niet achter.’

Je ziet hier overal de roze, rode en paarse neon-tl-buizen die je associeert met hedendaagse parodieën op de 80’s films. De badkamer, radiostudio en het warenhuis zijn grandioze 80’s locaties.

En de maatschappijkritiek kan natuurlijk niet missen. Denk aan details als de foto van de Kennedy’s die ergens van de muur valt, of de sneer naar ‘een denktank’ die een winkelcentrum een monument van consumentisme noemt. 80’s kitsch met maatschappijkritiek!

Pretentieus en poëtisch jasje
Van weer een heel andere slag is Mauvais Sang (1986). Deze film van Leos Carax is de artistieke broeder in de 80’s kitsch-familie, maar in een pretentieus en poëtisch jasje.

Alex doet een crimineel klusje van de ex-zakenpartner van zijn overleden vader. Die man, Marc, heeft mot met ‘de Amerikaanse’, een oudere vrouw. Ondertussen ontmoet hij zielsverwant Anne en wordt hoteldebotel.

Mauvais Sang is een van de bekendste voorbeelden van de 80’s stroming cinéma du look. Dus veel stijl, kleur, armoedige karakters, beklemmende liefdes. Met met name een passage bleek memorabel: als je plotseling Modern Times van David Bowie hoort en Alex op een uitzinnige manier over straat loopt en rent.

De film is een soort intellectuele legpuzzel. Met veel stukjes te leggen. Het vaak vreemde acteerwerk (Juliette Binoche, Denis Lavant), de artistieke shots (mensen van achteren gefilmd, soms half in beeld), de opvallende kleuren (rood en blauw), de overdadige belichting (met veel schaduwen), de muziek (David Bowie, Serge Reggiani, Prokofjev), de symboliek (de kruisen, de dubbelgangers), de voice-overs.

Veel boeiend beeld, maar emotioneel raakt er niet veel. Leos Carax was rond de 25 toen hij deze film maakte (zijn tweede). En dat zie je hier ook terug: een eigenzinnig talent dat zich erg graag wil bewijzen. Dat gaat wel een beetje ten koste aan de karakters en het verhaal, die nu weinig voorstellen, en dat laat de film leeg aanvoelen.

Pretentieuze kitsch of een meesterwerk? Iedereen zal hier een andere mening over hebben. Maar Cinéma du look bewijst opnieuw dat 80’s kitsch veelzijdiger is dan je denkt.

12 januari 2021

 
Alle Camera Obscura

Nationalisten in vroegere tijden

door Bob van der Sterre

Der Schweizermacher ♦ The Ugly American ♦ Before the Rain

Nationalisme. En dan niet als pure propaganda (Über Alles in der Welt, Braveheart, Patriot Games) maar films over het onderwerp.

In Der Schweizermacher (1979) volgen we de heer Bodmer, een rechtlijnige Zwitserse ambtenaar, die moet helpen bij aanvragers van de Zwitserse nationaliteit. Met een collega bezoekt hij huizen en checkt of de bewoners wel Zwitsers genoeg zijn.

Ook Zwitsers moeten zich aanpassen
Bodmer is een kritische speurneus. Grimaldi, mevrouw Vukovic en dokter Starke worden kritisch bevraagd. Zijn er geen herinneringen meer aan het vaderland in het huis? Zijn ze niet aangesloten bij ‘verkeerde’ politieke partijen? Kijken ze wel in hun achteruitkijkspiegel? En hebben ze spaargeld? Hij luistert zelfs hun taallessen af. En roept dingen als: ‘Als ze geen spaargeld hebben, is alles voorbij voor de aanvrager.’

Bodmer heeft ook een ondergeschikte, Fischer. Die een stuk relaxter denkt over het werk. Hij krijgt zelfs een verhouding met een van de aanvragers, een danseres genaamd mevrouw Vakulic. Hij vermaakt zich prima in haar culturele gezelschap. ‘Ik ben een Zwitsermaker!’, roept hij uit als hij zijn beroep beschrijft. De twee moeten vermoedelijk de twee uitersten aan de pool van een Zwitser voorstellen.

Makkelijk is het Zwitser worden niet. Al zegt een baas zelfs dat zijn personeelslid een betere Zwitser is dan echte Zwitsers, toch lukt het hem niet om de ambtenaar te overtuigen. ‘Vrolijkheid zet geen zoden aan de dijk. Aanpassen moet hij zich!’

Het ontbreekt altijd ergens aan een stukje Zwitsersheid. De kaasfondue gaat niet goed, ze doen aan kunst (faux pas), ze vergeten het knipperlicht te gebruiken. Of, nog erger, ze komen niet op tijd.

De film is een beetje te traag om voor kijkers in 2020 nog te kunnen swingen, maar het nog steeds actuele thema wordt hier goed aangepakt. De hoofdrollen (met name Walo Luond als Bodmer) zijn prima ingevuld. Dus best een geestige film van Rolf Lyssy, van wie ongetwijfeld niemand eerder gehoord heeft, maar die meer films maakte over Zwitserse cultuur, zoals Leo Sonnyboy en Kassettenliebe.

Golf van geweld
In The Ugly American (1963) gaat het om nationalisten in een verzonnen Oost-Aziatisch land, Sarkhan. Marlon Brando – alias MacWhite – wordt daar ambassadeur.

MacWhite kent de leider van die nationalistische opstandelingen, Deong, uit de oorlog. Toen streden ze samen tegen de Japanse bezetter. Nu staan ze tegenover elkaar. Deong houdt speeches als ‘Sarkhan voor de Sarkhanezen!’ en de kersverse ambassadeur (voorheen olijke journalist) verdedigt zijn conservatieve regering.

Extreme nationalisten (herkenbaar aan witte bandana’s) ontvangen MacWhite met veel agressie op het vliegveld. Maar Deong en MacWhite zijn vrienden. Toch? In een lang en alcoholisch gesprek proberen ze de lucht te klaren. Maar het enige wat geklaard wordt, zijn de verschillen. ‘Je hebt ons gebruikt, verraden, verlaten voor tirannen.’ ‘Als we dankzij een dictator de vrije wereld vrij houden, dan steunen we die.’

Niet veel later komt het land terecht in een golf van geweld.

Nationalisten zijn hier een soort integere figuren die alleen maar hun land voor zichzelf willen. Toch hebben ook deze integere nationalisten een eenvoudige kijk op zaken: geweld is de oplossing.

Zeker geen feilloze film. Weinig vernieuwingsdrang. Dit materiaal maakte zelfs Brando een beetje saai.

Het voornaamste dat The Ugly American voor elkaar krijgt, is dat het een film is van vóór de Vietnamoorlog over de Vietnamoorlog. ‘Als we Sarkhan verliezen, verliezen we heel Zuid-Oost Azië.’ Dat is te frappant om niet te melden, terwijl, nóg frappanter, deze film in 1965 praktisch echt plaatsvond in Indonesië. Met Soekarno en de toenmalige Amerikaanse ambassadeur in de hoofdrollen. Nóg frappanter (kan dat?) is dat de acteur Kukrit Pramoj, die Deong speelt, later écht de leider van Thailand zou worden.

Ruzie op de Balkan
Bij films over nationalisme kan Joegoslavië niet ontbreken. Er zijn diverse films over de burgeroorlog gemaakt maar Before the Rain (1994) is een van de beste. Bovendien gemaakt in die tijd.

De avond voor een regenbui. De zeer orthodox-religieuze Kiril vindt dan ineens een Albanees meisje in bed. Ze is op de vlucht. Voor zijn volk. Wat moet de jonge monnik doen, die zich bovendien meteen tot haar aangetrokken voelt? Verraden of beschermen?

Een lastige keuze als nationalistische bandieten achter haar aan zitten en de reli-vaders liever de lieve vrede bewaren. Liefde overwint en ze gaan samen op pad… tot ze haar familie tegenkomen. Die waarderen het weer niet zo dat ze met een orthodox-gelovige gaat. Met zoveel religiestress ligt drama op de loer.

Daarna Londen. Bladdesigner Anne heeft een affaire met Aleksander, een Macedonische fotograaf, Pulitzerprijswinnaar, en merkt dat de Joegoslavische oorlog dichtbij komt als een klant en een ober met elkaar ruziën, waar zij zit met haar man om over scheiding te praten. Het loopt uit de hand: de ruzie op de Balkan komt ineens het chique Londense restaurant binnen.

Wie de Joegoslavische geschiedenis kent, weet hoeveel herhaling erin voorkomt. Alleen net even anders. Hoe passend is het dan dat M.C. Escher een van de inspiratiebronnen van dit script was. Before the Rain heeft ook geen kloppende tijdlijn. De drie verhalen lopen in elkaar over als een Eschertekening. Anne ziet bijvoorbeeld de foto’s van dat meisje maar dat speelde zich erna af, blijkt uit het bezoek van Aleksander.

Ingenieuze film dus die in het dramagenre eigenlijk alles goed doet. Mede dankzij sterk spel van Rade Serbedzija en Katrin Cartlidge (jong overleden in 2002), die samen een cv hebben waar de meeste acteurs alleen maar van dromen: Breaking the Waves, Naked, Career Girls, Eyes Wide Shut, Snatch, Batman…

Leuke quizvraag: hoeveel films over Noord-Macedonië zijn er überhaupt gemaakt? Deze arthousefilm was nog best een kraker in 1994, inzending voor de buitenlandse Oscars, louter goede kritieken, maar nu toch ook wel enigszins vergeten, hoewel het in de Criterionreeks is uitgebracht.

Toch een behoorlijke prestatie voor een debuut. Want dat was het, van regisseur Milcho Manchevski, die later nog een paar aardige films maakte (en zelfs een episode van The Wire regisseerde), maar nooit meer zijn debuut overtrof. Dat bleef dit fraaie staaltje artistiek nationalisme.

14 november 2020

Alle Camera Obscura