****
recensie White Material
Smeulende spanning en oprukkend zand
door Michel Rensen
Onder de dreiging van een burgeroorlog dwaalt Isabelle Huppert verdwaasd rond temidden van smeulende resten van een wereld die niet meer is. Heden en verleden versmelten onder de brandende Afrikaanse zon.
Een zaklamp schijnt over enkele artefacten: een Afrikaans masker, een foto van een jonge Isabelle Huppert en het lijk van een soldaat. Het licht dwaalt door een mysterieus, verlaten huis, een tombe vol herinneringen. White Material (2010) suggereert een blik naar een andere tijd, een vergaan verleden, maar al snel blijkt de situatie ingewikkelder in elkaar te zitten. Vaag gemarkeerde tijdsovergangen laten heden en verleden vloeiend in elkaar overgaan. Aan het begin van de film klampt Maria Vial (Huppert) zich wanhopig vast aan een bus op weg terug naar haar koffieplantage. De film volgt haar naar haar huis, maar maakt tegelijkertijd een sprong terug in de tijd. Ook op thematisch vlak spelen de anachronistische positie van Maria en de voortzetting van machtsstructuren uit het verleden een prominente rol. Het heden en het verleden zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Maria’s familie beheert een koffieplantage in een onbenoemde, voormalige Franse kolonie – de film is net als Denis’ debuutfilm Chocolat opgenomen in Kameroen – waar een oprukkende burgeroorlog, met aan het front een leger kindsoldaten, de lokale bevolking op de vlucht jaagt. Maria weigert haar land, haar bezit te verlaten. Halsstarrig houdt ze vast aan een gevoel van normaliteit. Ze wil niet toegeven dat de wereld om haar heen veranderd is. Temidden van opwaaiend zand blijft Maria Vial halsstarrig vasthouden aan een wereldbeeld dat al decennia verleden tijd is, als het al ooit bestaan heeft.
Lichamen in de ruimte
Claire Denis is ongetwijfeld één van de meest intrigerende hedendaagse auteurs. Haar zeer subjectieve, gevoelige en vaak sensuele stijl kenmerkt zich door een diepe interesse in haar personages die vrijwel altijd buitenstaanders zijn. Zij worden door hun omgeving getekend, juist omdat zij er net niet in passen. Hierbij heeft Denis een sterke interesse voor de fysieke relaties tussen lichamen en de ruimte waarin ze zich bevinden. Hoe de personages tegen elkaar praten zegt vaak meer dan de woorden die zij spreken. De scènes volgen elkaar vaak associatief, van een helder opgebouwd plotverloop is nauwelijks sprake.
De camera bevindt zich in White Material vaak dichtbij Maria. Met schokkerige handheld-bewegingen volgt de camera haar terwijl ze schijnbaar doelloos ronddwaalt over zanderige paden. Oprukkend zand belemmert het zicht. De film geeft nauwelijks overzichtsshots en plaatst je in eenzelfde staat van verwarring als Maria. Hupperts fenomenale acteerwerk versterkt dit gevoel. Bij vlagen is de wanhoop van haar gezicht te lezen, terwijl ze in de volgende scène overtuigd lijkt dat er niets vreemds aan de hand is. Hupperts acteerwerk is zeer subtiel en houdt zo een masker van mysterie voor. De kadrering maakt één ding duidelijk. Maria is verdwaald in een wereld waarin ze niet (meer) thuis hoort.
Wit privilege
Een helikopter van het terugtrekkende Franse leger keert speciaal voor Maria en haar familie een laatste keer terug om hen uit de verwachte geweldsuitbarsting te bevrijden. De soldaten bekommeren zich niet om het leven van de arbeiders, zo merkt één van hen op. Enkel de witte bewoners krijgen hulp aangeboden. Scheve koloniale klassenverhoudingen zijn nog sterk aanwezig in het heden en de mate waarin het dreigende geweld de levens van de personages verstoord is sterk afhankelijk van hun maatschappelijke positie. Maria draagt haar witte privilege als een schild dat haar beschermt voor gevaar. Zij waant zichzelf onsterfelijk, terwijl haar arbeiders massaal besluiten de oproep van het leger te beantwoorden en het gebied te ontvluchten. Ook de burgemeester kan zijn eigen knokploeg inhuren en zo in schijnbare veiligheid in het gebied blijven.
Maria’s aanwezigheid lijkt de katalysator die onvermijdelijk een smeulende spanning tot een hete strijd doet uitbarsten. Eén van de rebellen mompelt dat er pas verandering mogelijk is als al het ‘white material’ uit het land verdreven is. Hij doelt hiermee niet specifiek op Maria en haar familie, maar vooral om de structuren en voorwerpen die een uiting van hun ongelijke positie zijn. Een gouden aansteker komt herhaaldelijk als symbool voor deze ongelijkheid terug. Pas als alle tekenen hiervan weg zijn, kan de revolutie slagen.
Net als in al Denis’ films oordeelt White Material niet over zijn personages. De film bestudeert de complexiteit van de situatie en de gevolgen voor de personages in een door geweld ontregelde samenleving. De film stelt een complexiteit tentoon waarvan bij elke nieuwe bezichtiging andere details zullen opvallen. Met haar subjectieve manier van filmen laat Denis veel open, waardoor elke kijker er zijn eigen lezing uit zal halen. Isabelle Huppert is hierin een ideale steractrice die een breed en complex scala aan emotie weet te verbeelden op zo’n subtiele wijze dat je als kijker nooit helemaal zeker bent van wat je ziet of hoe het te interpreteren.
Kijk hier waar en wanneer White Material draait.
16 juli 2019
